جابجایی مرز‌های فرهنگی و اخلاقی در شبکه نمایش خانگی / می‌خواهند به هر بهایی دیده شوند

مینو خانی مدرس دانشگاه و منتقد سیما و تلویزیون در گفت‌و‌گو با جام‎جم آنلاین تولیدات شبکه نمایش خانگی را نقد و بررسی می‌کند و برخی از محصولات خاص آن را نیز دقیق‌تر زیر ذره بین قرار می‌دهد. 
وی گفت: پیش از ورود به بحث لازم است روشن شود که موضوع نقد صرفاً یک برنامه یا یک سریال خاص نیست بلکه کلیت روندی است که در بخشی از تولیدات رسانه‌ای امروز مشاهده می‌شود. 

عبور تدریجی از مرز‌های اخلاق

خانی گفت: مسئله اصلی عبور تدریجی از مرزهاست، مرز‌هایی که می‌توانند اخلاقی، فرهنگی یا حتی آدابی باشند که در جامعه ما رواج داشته و بخشی از هویت جمعی ما را شکل داده‌اند. به نظر می‌رسد عبور آگاهانه از این مرز‌ها در سال‌های اخیر به نوعی «تکنیک جذب مخاطب» تبدیل شده است.
وی افزود: در شرایطی که صداوسیمای رسمی کشور رسانه‌ای پاستوریزه برای مخاطبان است برخی تولیدکنندگان در شبکه نمایش خانگی گمان می‌کنند استفاده از شوک‌های کلامی، جابه‌جایی مرز‌های رفتاری و بیان حرف‌ها می‌تواند مخاطب را غافلگیر یا تحریک کند. تصور غالب این است که این روش‌ها جذابیت می‌آفریند و برگ برنده‌ای در رقابت رسانه‌ای محسوب می‌شود. 

لودگی برای لایک بیشتر

این مدرس دانشگاه ادامه داد: برخی از آثار نشان می‌دهند می‌توان بدون عبور از مرز‌های اخلاقی، فرهنگی برنامه‌ای جذاب و اثرگذار تولید کرد. برنامه‌هایی از این دست نه‌تنها به اصول پایبند می‌مانند بلکه سطح سلیقه و انتظار مخاطب را ارتقا می‌دهند و مخاطبی فرهیخته را هدف قرار می‌دهند. 
منتقد سینما و تلویزیون بیان کرد: چنین رویکردی یادآور این نکته اساسی است که وظیفه رسانه صرفاً جذب مخاطب به هر قیمت نیست، بلکه افزایش آگاهی، ارتقای سواد بصری و تقویت فهم و شعور عمومی درباره موضوعات مختلف است. رسانه‌ای که بتواند این نقش را به‌درستی ایفا کند، وظیفه حرفه‌ای خود را به انجام رسانده است.
وی یادآور شد: با این حال واقعیت امروز فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که بی‌اخلاقی، شوخی‌های سطحی و رفتار‌های هنجارشکن معمولاً بازدید و استقبال بیشتری دارند. صفحات مجازی و بلاگ‌هایی که بر طنز‌های سخیف، لودگی یا موقعیت‌سازی‌های به‌ظاهر کمیک تکیه می‌کنند اغلب ویو و لایک بیشتری به دست می‌آورند در حالی که در عمل بخشی از اصول فرهنگی را تضعیف می‌کنند. 
خانی خاطرنشان کرد: این استقبال خود به چرخه‌ای معیوب دامن می‌زند:، چون مخاطب وجود دارد این محتوا تولید می‌شود و، چون تولید می‌شود مخاطب بیشتری را جذب می‌کند. نتیجه آن تقویت متقابل مخاطب و تولیدکننده در مسیری است که به جابه‌جایی تدریجی مرز‌های فرهنگی می‌انجامد، مرز‌هایی که حتی فراتر از اخلاق فردی به هویت جمعی جامعه مربوط می‌شوند.

پرهیز از مشروعیت بخشی به فضای غیراخلاقی شبکه نمایش خانگی 

وی اذعان داشت: برنامه‌ها می‌توانند بازتاب بخشی از واقعیت جامعه باشند؛ گفتار‌ها و رفتار‌هایی که نمی‌توان وجودشان را انکار کرد. از سوی دیگر در شبکه نمایش خانگی همین بازنمایی‌ها می‌کوشند بر جامعه اثر بگذارند و دایره نفوذ خود را به مخاطبانی گسترش دهند که الزاماً پیش‌تر در این فضا‌ها نبوده‌اند. 
خانی افزود: در نتیجه با جامعه‌ای مواجه می‌شویم که در آن ادبیات، زبان بدن و نوع تعاملات اجتماعی به‌تدریج دستخوش تغییر می‌شود، تغییراتی که شاید یک دهه پیش تا این اندازه فراگیر نبود. بخشی از این دگرگونی بی‌تردید با گسترش پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی پیوند خورده است.
این مدرس دانشگاه با بیان اینکه "نباید نقش مخاطب و نقش برنامه‌ساز در ماجرای محصولات شبکه نمایش خانگی را از یکدیگر جدا دانست"، گفت: هر دو در یک زنجیره اثرگذار قرار دارند و یکدیگر را تقویت می‌کنند. حتی مخاطبی که به‌طور مستقیم بیننده یک برنامه خاص نیست ممکن است از طریق حضور چهره‌های محبوب خود یا برش‌های ترندشده در شبکه‌های اجتماعی به‌طور غیرمستقیم با آن برنامه ارتباط بگیرد و به چرخه بازتولید آن کمک کند.
وی تصریح کرد: به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین مسئولیت‌هایی که بر دوش هنرمندان، فرهیختگان و افراد اثرگذار جامعه قرار دارد پرهیز از مشروعیت‌بخشی به این فضاهاست. حضور چهره‌های شناخته‌شده در برنامه‌هایی که بر جابه‌جایی مرز‌های فرهنگی و اخلاقی تکیه دارند، ناخواسته به تقویت و گسترش آنها می‌انجامد. 

یک پرسش اساسی 

خانی گفت: پرسش اساسی اینجاست: آیا دیده‌شدن آن هم برای هنرمندی که به‌اندازه کافی مخاطب و جایگاه دارد باید به هر بهایی صورت گیرد؟ این پرسشی است که پاسخ به آن بیش از هر چیز به مسئولیت اجتماعی اهل فرهنگ و هنر بازمی‌گردد.
منتقد سینما و تلویزیون عنوان کرد: وقتی از «دیده‌شدن به هر بهایی» سخن می‌گوییم این تعبیر بی‌دلیل نیست و اتفاقاً جای پرسش جدی دارد. چرا یک هنرمند، ورزشکار یا فرد صاحب‌نام باید برای دیده‌شدن، جایگاه حرفه‌ای و شأن فرهنگی خود را با حضور در برخی محصولات شبکه نمایش خانگی نادیده بگیرد؟ 
وی تاکید کرد: واقعیت این است که اگر یک هنرمند در قلمرو هنر خود باقی بماند و به همان مسیر وفادار باشد بی‌تردید مخاطبانی فرهیخته‌تر و پایدارتر خواهد داشت، نه زمانی که در گفت‌و‌گو‌هایی می‌نشیند که الزاماً نسبتی با هویت حرفه‌ای او ندارند.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: این همان نقطه‌ای است که «مسئولیت اجتماعی» معنا پیدا می‌کند. هر فردی در هر جایگاه و حرفه‌ای که قرار دارد، از بازیگر و خواننده گرفته تا ورزشکار و چهره تأثیرگذار اجتماعی، مسئول حفظ شأن و جایگاه خود است. نشستن پای هر گفت‌وگویی صرفاً به بهای دیده‌شدن یا حتی درآمد بیشتر، در نهایت به تضعیف همان جایگاهی می‌انجامد که سال‌ها برای شکل‌گیری‌اش تلاش شده است. 
وی یادآور شد: در بسیاری از این برنامه‌ها، برای میزبان تفاوتی ندارد چه کسی مقابل او نشسته، آنچه اهمیت دارد فراهم‌کردن بستری برای طرح حرف‌هایی است که مخاطب بیشتری جذب کند. در این فرآیند گاه از زبان افراد شناخته‌شده سخنانی بیرون کشیده می‌شود که نه در شأن آن فرد است و نه با تصویری که مخاطب از او ساخته هم‌خوانی دارد.

جابجایی مرز‌های فرهنگی در سریال‌های نمایش خانگی

خانی اذعان داشت: همین منطق درباره سریال‌ها و آثار نمایشی نیز صادق است. بار‌ها گفته شده و باز هم باید تکرار شود که هرچند بخشی از این روایت‌ها ممکن است ریشه در واقعیت‌های اجتماعی داشته باشند و از تجربه یا مشاهدات زیسته نویسنده و کارگردان برآمده باشند، اما نباید فراموش کرد که همان درصد اندک از بی‌اخلاقی یا خشونت وقتی به تصویر کشیده می‌شود می‌تواند بر طیف بسیار گسترده‌تری از مخاطبان اثر بگذارد و دامنه تأثیر آن به‌مراتب فراتر از واقعیت اولیه باشد.
مدرس دانشگاه افزود: از این منظر مسئولیت تنها متوجه هنرمند یا بازیگر نیست. صاحبان پلتفرم‌ها مدیران رسانه‌ای و همه کسانی که در تولید و انتشار تصویر نقش دارند به‌خوبی از اقتضائات این فضا و میزان اثرگذاری آن آگاه‌اند. انتظار می‌رود این آگاهی با احساس مسئولیت اجتماعی همراه شود نه اینکه صرفاً برای تمایز از رسانه ملی یا جذب مخاطب بیشتر روایت‌هایی انتخاب شود که مرز‌های فرهنگی و اخلاقی جامعه را جابه‌جا می‌کند.
مینو خانی در پایان گفت: آنچه اهمیت دارد پذیرش این واقعیت است که همه ما، از خبرنگار و کارشناس گرفته تا هنرمند، صاحب پلتفرم و مدیر فرهنگیدر یک زنجیره اثرگذاری قرار داریم. شاید گفتن و نوشتن و تکرار این نقد‌ها در کوتاه‌مدت نتیجه ملموسی نداشته باشد، اما همین احساس مسئولیت و پافشاری بر آن می‌تواند در بلندمدت اثرگذار باشد. مسئولیت اجتماعی بهایی است سنگین، اما گران‌قدر، بهایی که هر یک از ما در هر جایگاهی که هستیم باید آگاهانه آن را بپردازیم و از کنار آن به‌سادگی عبور نکنیم.