هویت معماری حرم مطهر رضوی از ابتدا متعلق به امام رضا(ع) بوده است

به گزارش جام جم آنلاین، حامد طهماسبی زاوه، شامگاه ۱۰ آذر در نشست تخصصی «مشهد؛ تولد یک شهر»، با اشاره به تفاوت تعابیر به کار رفته در منابع تاریخی درباره محل دفن امام رضا (ع) و هارون‌الرشید، اظهار کرد: در بسیاری از منابع، محل دفن امام رضا (ع) با عنوان «آرامگاه» و محل دفن هارون با عنوان «قبر» ذکر شده است و همین تفاوت واژگانی، نشان‌دهنده شأن و جایگاه متفاوت این دو نفر است. 

وی ادامه داد: یکی از منابع کهن، محل دفن هر دو را یکی از باغ‌های روستای سناباد معرفی می‌کند؛ با این حال، شواهد معماری و روایت‌های تاریخی نشان می‌دهد که هویت بنا از ابتدا متعلق به آستان رضوی بوده و ربطی به هارون‌الرشید ندارد. 

این باستان‌شناس با اشاره به کتاب «الأشکال»، از قدیمی‌ترین منابع جغرافیایی عربی، گفت: این اثر بدون ذکر سال نگارش، یکی از کهن‌ترین توصیف‌ها درباره توس، نوقان و محل دفن امام رضا (ع) و هارون را ارائه می‌دهد. در این کتاب، فاصله قبر امام رضا (ع) تا نوقان «ربع فرسخ» ذکر شده است؛ یعنی حدود ۱٫۵ کیلومتر که کاملاً با شواهد باستان‌شناسی و موقعیت روستای سناباد و محدوده تاریخی آستانه رضوی تطبیق دارد.

طهماسبی افزود: محدوده‌ای که امروز با عنوان حرم رضوی شناخته می‌شود، همان گستره مسقفی است که از قرن سوم هجری به‌تدریج پیرامون مرقد ایجاد شد؛ در آن دوران نه شهر بوده و نه مرکزیت کنونی را داشته، بلکه آبادی مستقلی در کنار نوقان به شمار می‌رفته است.

قدیمی‌ترین کاربرد‌های واژه «مشهد»

وی با اشاره به نتایج بررسی نسخه‌های وقفی قرآن، بیان کرد: نخستین کاربرد‌های تاریخی واژه «مشهد» در همین نسخ دیده می‌شود. نخستین سند معتبر، قرآن وقفی سال ۳۲۷ قمری است که در آن عبارت «مشهد مولا» ثبت شده و نشان می‌دهد محل شهادت و زیارت امام رضا (ع) از همان زمان «مشهد» خوانده می‌شده است. در همین نسخه، نام فردی با لقب «مشهدی» نیز آمده که نشان‌دهنده شکل‌گیری هویت جمعیتی پیرامون حرم است.

این باستان‌شناس اضافه کرد: در قرآن ابن سنجور (۳۸۳ قمری) نیز عبارت «مشهد طوس» آمده است که از نخستین اشاره‌های تاریخی به این نام به شمار می‌رود. همچنین وقف‌نامه حمزه بن محمد بن عیسی علوی حسینی (۳۹۶ قمری)، دو گروه مجاوران و زائران را ذکر می‌کند که وجود جمعیت ثابت اطراف حرم در قرن چهارم را تأیید می‌کند.

طهماسبی خاطرنشان کرد: این روند در وقف‌نامه‌ها و قرآن‌های سده‌های بعد نیز ادامه دارد؛ ازجمله قرآن ابومحمدبن موسی خادم طبرسی، قرآن احمدبن سادوکه (۴۲۷ قمری) و روایت محمد بن اسماعیل (۴۵۷ قمری) درباره تدریس حدیث در مشهد رضوی. این اسناد نشان می‌دهد پیش از نیمه قرن پنجم، مشهد نه‌تنها زیارتگاه، بلکه یک مرکز علمی و جمعیتی مهم بوده است.

بازار؛ معیار تشخیص شهر در منابع اسلامی

وی با اشاره به مفهوم «بازار» در متون اسلامی گفت: هر نقطه‌ای که بازار دائمی داشته باشد، در منابع تاریخی «شهر» یا «شهرک» محسوب می‌شود. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که هر محل دارای بازار فعال در خراسان، ساختار شهری داشته است.

این باستان‌شناس با استناد به گزارش محمدبن احمد مَقدسی، جغرافیدان برجسته قرن چهارم، بیان کرد: مقدسی، مسجد مشهد را بهترین مسجد خراسان می‌نامد و این خود نشان می‌دهد که مشهد در قرن چهارم دارای مرکز مذهبی و جمعیتی مهم بوده است.

طهماسبی در ادامه گفت: در منابع قرن چهارم و پنجم، چندین‌بار از وجود برج و باروی در مشهد نیز یاد شده است. پژوهش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد محدوده این بارو با همان ناحیه‌ای که در قرآن‌های وقفی قدیمی ذکر شده هم‌خوانی دارد و احتمال ساخت آن در همان قرون بسیار قوی است.

وی به قرآن وقفی علی‌بن‌حمزه مشهدی، از منابع اوایل قرن هفتم، اشاره و اظهار کرد: در این نسخه چندین‌بار از بازار مشهد و حتی بازار مشهد مقدس رضوی نام برده شده است؛ عبارتی که برخلاف تصور عمومی، ویژه دوره قاجار نیست و دست‌کم قدمتی ۷۰۰ ساله دارد. در همین نسخه از یک خانقاه در بازار نیز یاد شده که نشان‌دهنده فعالیت اجتماعی و مذهبی گسترده در این محدوده است.

این باستان‌شناس افزود: بر اساس متن این اسناد و همچنین کاوش‌های باستان‌شناسی در بازار فرش، بازار سرسنگ و بازار صدرایی، شواهد سفالی تا دوره ایلخانی مشاهده می‌شود و مقدار اندک سفال سلجوقی نشان می‌دهد که توسعه نظام‌مند بازار از دوره‌های بعد شکل گرفته است.

طهماسبی با اشاره به قرآن ابوجعفر محمدبن موسی موسوی (۴۰۲ قمری) گفت: در این قرآن تعبیر «صُوَر مشهد» آمده که به معنای حدود و حصار مشهد است. این سند نشان می‌دهد که مشهد در اوایل قرن پنجم دارای محدوده دفاعی مشخص بوده است. این قرآن به مسجد مشهد نیز اشاره می‌کند که از مهم‌ترین شواهد وجود مسجد رسمی و فعال در این دوره است. 

وی با رد برخی ادعا‌های رایج فضای مجازی، مبنی بر سنی بودن مشهد تا دوره صفویه، بیان کرد: اسناد معتبر سده چهارم و پنجم، استیلای شیعیان را در مشهد طوس اثبات می‌کند. روایت تاریخ نیشابورِ حاکم نیشابوری (۳۷۵ قمری) نشان می‌دهد که به دلیل قدرت شیعیان، دستگاه خلافت عباسی حتی از نصب صندوق بر قبر هارون نیز بیم داشته و از این کار خودداری کرده است.

این باستان‌شناس ادامه داد: پس از تثبیت جمعیت مذهبی و ناکامی عباسیان در رسمی‌سازی قبر هارون، روند توسعه و آبادانی حرم رضوی آغاز شد؛ شامل ساخت مسجد، تثبیت بازار، توسعه محدوده زیارتی و تقویت کارکرد‌های مذهبی و اقتصادی. در مشهد رضوی نه در دوره صفویه، بلکه از قرن سوم تا پنجم، بر پایه وجود قبر امام رضا (ع)، بازار فعال، مسجد معتبر و جمعیت شیعی شکل گرفته است.

طهماسبی با استناد به تاریخ بیهقی، ساخت نخستین مناره مشهد را متعلق به دوره سامانی و غزنوی دانست و افزود: مناره‌ای که پایه‌های آن همان چیزی است که امروز با نام «مناره نادری» شناخته می‌شود و تاریخ اولیه آن به سال ۴۲۱ قمری بازمی‌گردد.

وی افزود: منابعی مانند «راحت‌الصدر» و نوشته‌های حافظ ابرو نشان می‌دهد گنبد حرم مطهر توسط استاد معمار سوری بنوت ساخته شده و گنبد‌های پیشین احتمالاً تخریب شده‌اند. به گفته مولوی عبدالحمید، بخشی از دیوار‌های حرم متعلق به دوره عباسی و گنبد و مناره‌ها مربوط به دوره غزنوی است. همچنین نقش ابوالحسن عراقی، دبیر دربار غزنوی، را در توسعه حرم و زیرساخت‌های شهری باید مهم دانست، چراکه او اقداماتی از جمله احیای کاریز‌های خشک‌شده مشهد و ساخت نخستین کاروانسرای مستقل شهر را انجام داد.

این باستان‌شناس با اشاره به اینکه مسجد بالاسر در دوره غزنوی ساخته شده و حتی برخی منابع آن را به دوره سامانیان نسبت می‌دهند، گفت: واقعه مهم سال ۵۱۵ قمری و حمله به شهر، نشان می‌دهد که مشهد در این دوره دارای مسجد جامع و ساختار شهری منسجم بوده است. پس از این واقعه، فرامرز بن علی اقدام به ساخت باروی جدید کرد که محدوده آن از چهار سوق نوا تا میدان سرسنگ و فلکه آب امتداد داشته است. تطبیق این محدوده با کوچه‌ها، باغ‌ها و قبرستان‌های تاریخی، ساختار شهر در قرن پنجم را مشخص می‌کند.

طهماسبی تأکید کرد: شواهد باستان‌شناسی، نسخه‌های وقفی، قرآن‌های تاریخی و منابع جغرافیایی اولیه، همگی نشان می‌دهند که مشهد از قرون سوم تا پنجم هجری دارای ساختار شهری ـ مذهبی سازمان‌یافته بوده است؛ شهری با بازار، مسجد، بارو، کاروانسرا، مراکز علمی و جمعیت شیعی قدرتمند. این یافته‌ها، مبنای مستندی برای پژوهش‌های آینده در حوزه تاریخ مشهد، معماری حرم رضوی و شهرسازی دوره‌های سامانی، غزنوی و سلجوقی فراهم می‌کند.