درباره کتاب شذرات المعارف

بسم الله الرحمن الرحیم

یک کتاب ارزشمند در یک مقاله
کتاب «شذرات المعارف» نوشته مرحوم آیت الله العظمی میرزا محمدعلی شاه آبادی قدّس سرّه، مجموعه‌ای از تکه‌های ناب معارف اسلامی است که نویسنده در آن با نگرشی اصلاح‌گرایانه به وضعیت مسلمانان می‌پردازد.

در بخش اول، مرحوم شاه‌آبادی به آسیب‌شناسی جامعه مسلمانان پرداخته: و به عواملی چون، غرور بدون عمل، یأس از تحقق دین و دنیا، افتراق مسلمین، و فقدان «بیت‌المال» اشاره نموده است.

سپس، مسیر درمان را نشان می‌دهد و به عواملی همچون بسط معارف، توسعه اجتماعات دینی، اتحاد علما، ترک عقب‌نشینی از امر به معروف و نهی از منکر، و تشکیل ساختار‌های اقتصادی و اجتماعی سالم، به عنوان راه برون رفت از این معضلات اشاره می‌نماید.

در بخش دیگر کتاب، مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام و مفهوم اخوّت اسلامی نیز مطرح می‌گردد: ایشان بیان می‌کنند که اسلام صرفاً یک آئین انفرادی نیست، بلکه دارای ابعاد اجتماعی، سیاسی و اقتصادی است که باید در عمل تجلی یابد.

در نهایت، این علّامه ذی فنون به مسأله مرگ، عالم برزخ، و ظهور باطن اعمال نیز می‌پردازد و بر آن است که اخلاق و عمل انسان در زندگانی دنیوی، تأثیر مستقیم در زندگی پس از مرگ دارد.

در «شذرات المعارف»، مرحوم شاه‌آبادی ابتدا به وضعیّت نامطلوب مسلمانان می‌پردازد و می‌گوید جامعه اسلامی به «انتشار عقاید باطله و اخلاق رذیله و افعال قبیحه» دچار شده است، ولی بسیاری از خواصّ تنها به اظهار تأسف می‌پردازند و به فکر علاج نیستند.

ایشان چهار علت عمده برای این بحران می‌شمارد: غرور مسلمین نسبت به حقانیّت خود، بدون عمل، یأس از تحقق سعادت دینی و دنیوی، افتراق و سست شدن ریشه اخوّت اسلامی، و فقدان بیت‌المال و ساختار اقتصادی منسجم.

در گام بعد، مرحوم شاه‌آبادی ریشه اصلی را «جهل به مرام اسلام و بی اطلاعی از آئین نامه مسلمانی» می‌داند و بر این تأکید دارد که این مرامنامه دو شاخه دارد: اولی «حفظ اختصاص حکومت مطلقه به قرآن» است و دومی «حفظ اختصاص ولایت مطلقه به آنکه در حدیث به عنوان امام معرفی شده» است.

معظّم له سپس به ‎ «وظایف معتقدین» پرداخته و پیشنهاد می‌دهد مجموعه‌ای از اقدامات عملی صورت گیرد، این مجموعه عبارتند از: بسط معارف، توسعه اجتماعات دینی، حمایت از علما و طلبه‌ها، ایجاد مجلّات و موسسات دینی، رعایت اقتصاد شرعی، تشکیل صندوق قرض‌الحسنه، کمک به فقرا، وحدت بین مقلّدین و علما، و تشکیل بیت‌المال از خمس و زکات.

در بخش دوم کتاب، موضوع سیاست در اسلام بررسی می‌شود، مرحوم شاه‌آبادی سیاست را «تدبیر در جریان مصالح نوعیه و منع از تحقق مفاسد» می‌داند؛ سپس نشان می‌دهد که احکام شرعی مثل طهارت، صوم، نماز، زکات، جهاد و قصاص، علاوه بر بعد عبادی فردی، ِوجه اجتماعی و سیاسی نیز دارند و بنابراین اسلام «دینی سیاسی» است.

به‌طور کلی، اثر را می‌توان «آسیب‌شناسی جامعه اسلامی و ارائه راهکار‌های اصلاحی مبتنی بر فطرت» دانست؛ مرحوم شاه‌آبادی تأکید دارد که مبنای شناخت انسان و جامعه، فطرت الهی است و وقتی در پرتو آن فطرت قرار گیرد، مجموعه‌ای از رفتارها، ساختار‌ها و روابط اجتماعی اصلاح می‌شوند.
در ادامه چکیده‌ای از شذرات پنجگانه این کتاب به همراه مثال‌هایی برای هر شذره را تقدیم حضور خوانندگان محترم می‌نمایم. 
 

شذره اول: «توضیح مرام الإسلام فی شفاء صدور الأنام»

در این فصل، مؤلف ابتدا به وضع ناخوشِ جوامع اسلامی می‌پردازد؛ بیان می‌کند که مسلمانان از غرور بی‌عمل، یأس از تحقق دین و دنیا، افتراق میان خود و از دست‌دادن بیت‌المال رنج می‌برند. سپس، ریشه‌یابی می‌کند که «جهل به مرام اسلام» عامل اصلی این بحران است و مشخص می‌شود که مرام اسلام شامل «حفظ اختصاص حکومت مطلقه به قرآن» و «حفظ اختصاص ولایت مطلقه» است. در ادامه، راهکار‌هایی عرضه می‌شوند از جمله بسط معارف، توسعه اجتماعات مذهبی، ترغیب علمای بلاد و افاضل طلاب، تشکیل موسسات دینی و اقتصادی، حمایت از فقرا و استقلال اقتصادی.
هدف این فصل روشن است: نه صرفاً بیان درد بلکه نشان‌دادن درمان.

شذره دوم: «(الشذرة الثانیة)»

در شذره دوم کتاب، مرحوم شاه آبادی به مجموعه‌ای از «معرفت‌ها» می‌پردازد و در مجموع ۲۳ معرفت را متذکر شده‌اند. این فصل با تبیین ابعاد سیاسی و اجتماعیِ دین آغاز می‌گردد. مثلاً اینکه اسلام فقط امری فردی نیست، بلکه دارای ابعاد حکومتی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. سپس درباره مفهوم اخوت اسلامی، وحدت، ارتباط بین علما و امت و لزوم تشکیل ساختار‌های جمعی مؤمنان بحث می‌شود؛ و در ضمن آن، نکاتی درباره ساختار اقتصادی جامعه اسلامی مطرح می‌شود، مانند قرض‌الحسنه، شرکت مشروع، ترک ربا، ایجاد بیت‌المال، و تعاون بین مؤمنان.
این فصل عملی‌تر از فصل اول است و تأکیدش بر رابطه «فکر → ساختار → عمل» در جامعه اسلامی است.

شذره سوم:

در شذره سوم، مؤلف حدیثی از امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) به نقل از پیامبر (صلی الله علیه و آله) می‌آورد که «هر مسلمان بر گردن برادر مسلمانش ۳۰ حق دارد و تا آنها را ادا نکند، بخشوده نشود». در توضیح این حدیث، مرحوم شاه‌آبادی به حقوق اجتماعی مسلمانان در جامعه اسلامی توجه می‌دهد: برادری، نصیحت، امر به معروف و نهی از منکر، همیاری، حضور در جمع و اخلاق جمعی. 

به طور مثال، معظّم له متذکر شده‌اند که: انسان برای زندگی دنیوی و آخرتی، هم علم لازم دارد و هم عمل؛ «العالمون العاملون» و معیار فلاح انسان این است؛ و برای نمونه حقوق برادری در جامعه اسلامی را چنین توصیف می‌کنن: کسی که زشتی تو را زشتی خود بداند، و زینت تو را زینت خود، این است اخوت حقیقی این فصل، محوریت «روابط فردی – جمعی» را در زیست مسلمانی به عنوان عامل سلامت جامعه برجسته می‌سازد.

شذره چهارم:

در این شذره به موضوع «شکر نعمت» می‌پردازد؛ مؤلف معتقد است که شکر از صفات ربوبی است و انسان در مقام برادری، باید نعمت را شکر کند، چون کسی که نعمت بندگان خدا را نادیده گیرد، شکر خدا را نکرده است؛ و شکر نعمت، نه فقط در لفظ، بلکه در عمل و تعاملات اجتماعی باید ظهور یابد؛ اخلاق دینی در بستر روابط برادرانه جلوه می‌کند. 

همچنین تأکید می‌شود که شکر تنها یک حرف نیست، بلکه اخلاقی است که در تعامل و انس با دیگران، در معاشرت و اعتماد متقابل، ظهور می‌یابد. به عبارت دیگر، اخلاق دینی در بستر روابط اجتماعی انسان‌ها نهفته است.

شذره پنجم:

آخرین فصل کتاب، در هفده نکته، مسأله مرگ، حال احتضار، برزخ، و تعلق اعمال انسان به عالم ما بعد را نشان می‌دهد. مرحوم شاه‌آبادی در این فصل، تلاش می‌کند مخاطب را به تفکر در سرنوشت اخروی و تأثیر فعلیّت‌یافته اعمال در دنیا رهنمون شود؛ این که انسان تنها به امور دنیوی نپردازد، بلکه زندگی فعلی را به مثابه مقدمه‌ای برای سرای باقی ببیند، و ساختار اخلاقی و اجتماعی خود را بر آن مبنا تنظیم کند؛ و زندگی دنیا مقدمه‌ای است برای سرای باقی؛ انسان باید جاری بودن خود و اعمالش را در بعد معاد بنگرد و ساختار اخلاقی و اجتماعی خود را بر آن مبنا تنظیم کند.

جمع آوری شده توسط سیدمحمدرضا آقامیری