محور گفت‌وگوهای نمایندگان طالبان و پاکستان کنترل مرزهای ناامن، گروه‌های شبه‌نظامی و تضمین احترام متقابل به حاکمیت متقابل است

نماینده دولت طالبان، ذبیح‌الله مجاهد از عزیمت هیأتی به رهبری وزیر دفاع، ملامحمد یعقوب به دوحه خبر داد و پاکستان نیز با فرستادن هیأتی به ریاست وزیر دفاع خود به مذاکرات پیوست تا آتش‌بس تمدید شده را به توافقی پایدار بدل کنند. 

هفته گذشته موجی از حملات متقابل و انفجار انتحاری که شماری از نظامیان پاکستانی را کشت، مرزهای دو کشور را به صحنه خون و تبادل آتش بدل کرد که هر طرف دیگری را متهم به پناه‌ دادن یا حمایت از شبه‌نظامیان می‌کند. بازیگران منطقه‌ای از جمله قطر و عربستان خواستار آرامش شده‌اند و اکنون چشم‌ها به دوحه خیره است؛ آیا گفت‌وگو می‌تواند چرخه انتقام را متوقف کند؟

جنگ غیرضروری

با این‌حال پاکستان با انجام حملات هوایی در داخل خاک افغانستان، آتش‌بس ۴۸ ساعته‌ای را شکست که تنها دو روز آرامش نسبی را پس از یک هفته درگیری خونین در مرز دو کشور برقرار کرده بود. منابع طالبان اعلام کردند که جنگنده‌های پاکستانی شامگاه جمعه سه منطقه در ولایت پکتیکا را هدف قرار داده‌اند؛ حملاتی که دست‌کم ۱۰ غیرنظامی، از جمله دو کودک را کشت و ۱۲ تن دیگر را زخمی کرد. مقام‌های طالبان هشدار داده‌اند که افغانستان به این اقدام پاسخ خواهد داد.

این آتش‌بس موقت زمانی‎ برقرار شده بود که مرز میان دو کشور طی یک هفته گذشته شاهد نبردهای سنگین میان نیروهای مرزی و شبه‌نظامیان بوده و ده‌ها نظامی و غیرنظامی از دو طرف جان باخته بودند. با این حال، به نظر می‌رسد وعده‌های دیپلماتیک برای گفت‌وگو در دوحه، زیر سایه حملات جدید اسلام‌آباد بی‌اعتبار شده و چشم‌انداز تنش‌های مرزی باردیگر به نقطه جوش رسیده است.

در همین حال، هیأت کریکت افغانستان با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد سه بازیکن تیم ملی که برای شرکت در یک تورنمنت محلی در منطقه حضور داشتند، در این حملات کشته شده‌اند. این نهاد در بیانیه خود، اقدام پاکستان را «حمله‌ای بزدلانه از سوی رژیم اسلام‌آباد» خواند و از جامعه جهانی خواست در برابر «نقض آشکار حاکمیت ملی افغانستان» واکنش نشان دهد.

ریشه‎های ناامنی

باوجود ادعاهای طرف طالب، یکی از مقامات ارشد امنیتی پاکستان اعلام کرد نیروهای این کشور در حملات هوایی دقیق به مناطق مرزی افغانستان، مواضع گروه حافظ گل بهادر از شاخه‌های وابسته به تحریک طالبان پاکستان (TTP) را هدف قرار داده‌اند. به گفته اسلام‌آباد، این گروه در بمب‌گذاری انتحاری و حمله مسلحانه به پایگاهی نظامی در مناطق قبیله‌ای، که هفت نیروی شبه‌نظامی پاکستانی در آن کشته شدند، نقش داشته است. پاکستان مدعی است طالبان افغان به این گروه‌ها پناه داده‌اند، ادعایی که کابل به‌طور کامل رد می‌کند.

تنش‌های مرزی از شنبه گذشته شدت گرفت؛ درست چند روز پس از انفجارهایی در کابل همزمان با سفر بی‌سابقه وزیر خارجه طالبان به هند، رقیب دیرینه پاکستان. پس از آن، طالبان در امتداد مرز جنوبی با پاکستان عملیات تهاجمی آغاز کرد و اسلام‌آباد وعده پاسخ قاطع داد. با اعلام آتش‌بس از ساعت ۱۳ به‌وقت گرینویچ در روز چهارشنبه، پاکستان آن را ۴۸ ساعته اعلام کرد اما کابل گفت تا زمانی که اسلام‌آباد نقض نکند، پابرجا خواهد ماند.

پیش از حملات تازه، دفتر نمایندگی سازمان ملل در افغانستان گزارش داده بود که تاکنون ۳۷ نفر در سمت افغانستان کشته و ۴۲۵ تن زخمی شده‌اند و از دو طرف خواست به درگیری‌ها پایان دهند. در شهر مرزی اسپین بولدک، صدها نفر در تشییع قربانیان از جمله کودکان شرکت کردند. ساکنان محلی با وجود ترس از بازگشت درگیری‌ها، به زندگی عادی ادامه می‌دهند و برخی می‌گویند اوضاع فعلا آرام است، هرچند نگرانی از آینده همچنان در چهره‌ها پیداست.

میراث شوم استعمار

در منازعه اخیر میان افغانستان و پاکستان، تحلیلگران برجسته جغرافیای سیاسی چند عامل کلیدی را برجسته می‌کنند. نخست، خط مرزی مشهور به خط دیورند که توسط انگلیسی‎ها به منطقه تحمیل شد، همچنان مرکز بحران امنیتی و هویت است؛ افغانستان هرگز آن را به‌عنوان مرز رسمی نپذیرفته و این خود فضای سوءاعتماد روشن بین دو کشور را تقویت کرده است. 

دوم، نگاهِ استراتژیک پاکستان به افغانستان طی دوره حکومت طالبان، دچار بازنگری شده است: پیشتر اسلام‌آباد طالبان را متحد بالقوه می‌دانست ولی اکنون با بحران امنیت داخلی و افزایش حملات تحریک پاکستان مواجه است که نشان‌دهنده شکست سیاست قدیمی‌اش است. در چشم‌انداز میان‌مدت، تحلیلگران معتقدند احتمال دارد که این منازعه به یک بن‌بست امنیتی و دیپلماتیک تبدیل شود تا یک جنگ تمام‌عیار. با این حال، بازگشت به میز مذاکرات بسیار پیچیده خواهد بود؛ چراکه اعتماد دو طرف صدمه دیده و الزامات زمینه‌ای فوق‌العاده دشوار هستند.

در بلندمدت نیز ثبات این مرز و منطقه به همکاری‌های مشترک امنیتی، بازسازی ساختارهای نظارتی مرزی، و کسب توافقی در زمینه رفت‌وآمد، پناهندگان و گروه‌های مسلح وابسته خواهد بود اما این مسیر به‌وضوح دشوار است، زیرا اختلافات هویتی، نقش اشغال خارجی، و رقابت‌های منطقه‌ای چون حضور هند و چین، عربستان سعودی و قطر نیز به موضوع دامن می‌زند. چنانچه این زمینه‌ها به صورت همزمان مهار نشوند، احتمال دارد شاهد یک «جنگ مرزی» دورافتاده نباشیم بلکه منازعه به صحنه کشمکشی بزرگ‌تر تبدیل گردد.

آشنایی با گروه طالبان پاکستان

درواقع، حمایت قومی پشتون‎های افغانستان از همتایان پاکستانی که حملات تروریستی دامنه‎داری را علیه اسلام‎آباد انجام می‎دهند؛ زمینه اصلی درگیری دو طرف ارزیابی می‎شوند. تحریک طالبان پاکستان (TTP) که در سال ۲۰۰۷ در مناطق قبیله‌ای وزیرستان شکل گرفت، مجموعه‌ای از گروه‌های شبه‌نظامی پشتون است که هدف اصلی خود را سرنگونی دولت پاکستان و برپایی حکومتی بر پایه تفسیر سخت‌گیرانه‌ای از شریعت اعلام کرده‌‎اند. این گروه در آغاز با طالبان افغانستان پیوند ایدئولوژیک داشت و از جنگ آمریکا در افغانستان برای گسترش نفوذ خود بهره گرفت. رهبران آن، از جمله بیت‌الله محسود و بعدها نورولی محسود، از حمایت شبکه حقانی و برخی جریان‌های افراطی در مرز افغانستان برخوردار بودند.