با اعلام خبر درگذشت پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک‌های جهان از سوی واتیکان، نگاه‌ها دوباره به‌سمت کوچک‌ترین کشور دنیا چرخید و رسانه‌ها هر یک به‌نوعی به این خبر واکنش نشان دادند. جایگاه پاپ به‌خصوص پاپ فرانسیس در دنیای سینما به‌عنوان شخصیتی که از دیرباز نقشی تعیین‌کننده در تاریخ داشته همواره قابل اهمیت است و در طول تاریخ سینما نگاه‌های متفاوتی به شخصیت پاپ شده که بررسی آن می‌تواند شناختی نو از رابطه سینما و پاپ به‌عنوان نماینده مذهب به ما بدهد.
کارخانه رؤیاسازی هالیوود نه فقط محل تولید سرگرمی بلکه آینه‌ای از دغدغه‌ها، باور‌ها و تحولات فرهنگی جوامع بوده است. در این میان، چهره‌های مذهبی و نهاد‌های دینی از جمله پاپ به‌عنوان رهبر کاتولیک‌های جهان، همواره موضوعی جذاب و در عین حال چالش‌برانگیز برای فیلمسازان بوده‌اند. بازنمایی پاپ در سینمای هالیوود، سفری پرفراز و نشیب را طی کرده؛ سفری از تصویر‌های محتاطانه و مقدس‌مآبانه اولیه تا پرتره‌های پیچیده، انسانی و گاه انتقادی امروزی.
آغاز راه: سکوت و احترام
در سال‌های ابتدایی سینما، زمانی که حساسیت‌های مذهبی در جوامع غربی بسیار بالا بود، هالیوود بااحتیاط فراوان سراغ شخصیت پاپ رفت. در دوران سینمای صامت و فیلم‌های اولیه ناطق، پاپ بیشتر به‌عنوان یک شخصیت تاریخی و درحاشیه روایت‌های تاریخی ظاهر می‌شد. فیلمسازان تمایلی به پرداختن مستقیم به زندگی یا نقش پاپ نداشتند و ترجیح می‌دادند او را به‌صورت نمادین یا در پس‌زمینه داستان‌های تاریخی به تصویر بکشند. این رویکرد محتاطانه، هم ناشی از احترام عمیق به نهاد پاپ و هم ترس از واکنش‌های منفی گروه‌های مذهبی بود.
دهه طلایی و سایه مذهب
دهه‌های ۵۰ و ۶۰ میلادی که به دوران طلایی هالیوود شهرت دارد، شاهد تولید فیلم‌های حماسی تاریخی-مذهبی باشکوه و عظمت بود. فیلم‌هایی مانند «لباس» (The Robe, ۱۹۵۳) و «بن‌هور» (Ben-Hur, ۱۹۵۹) با بودجه‌های کلان و داستان‌های پرزرق و برق، تماشاگران را به دوران باستان و تاریخ مسیحیت می‌بردند. اگرچه این فیلم‌ها مستقیما به شخصیت پاپ نمی‌پرداختند، اما زمینه را برای حضور شخصیت‌های مذهبی و مضامین دینی در سینما فراهم کردند. در این دوره، بازنمایی کلیسا و رهبران مذهبی عمدتا در چارچوب روایت‌های کتاب مقدس و تاریخ رسمی مسیحیت صورت می‌گرفت و تصویری مثبت و بدون چالش از آن‌ها ارائه می‌شد.
انقلاب دهه ۷۰ و نگاهی انسانی‌تر
دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی دوران تغییر و تحول در بسیاری از عرصه‌ها از جمله سینما و مذهب بود. پس از شورای واتیکان دوم و اصلاحات گسترده در کلیسای کاتولیک، رویکرد هالیوود به مذهب و رهبران دینی نیز دگرگون شد. فیلم‌ها جسورتر شدند و سراغ موضوعات پیچیده‌تر و بحث‌برانگیزتر رفتند. فیلم «کفش ماهیگیر» (The Shoes of the Fisherman, ۱۹۶۸) به‌عنوان نقطه عطفی در بازنمایی پاپ در سینما شناخته می‌شود. این فیلم، برای نخستین بار به‌طور مستقیم به شخصیت پاپ پرداخت و ابعاد انسانی این مقام را به‌تصویر کشید. داستان فیلم درباره یک کشیش اوکراینی است که به مقام پاپی می‌رسد و با چالش‌های سیاسی و اخلاقی عمیقی در دوران جنگ سرد مواجه می‌شود. «کفش ماهیگیر» نشان داد که پاپ می‌تواند نه تن‌ها یک شخصیت مقدس و دور از دسترس بلکه یک انسان با دغدغه‌ها، تردیدها و نقاط ضعف باشد.
قرن بیست و یکم: پاپ در بوته نقد
از اواخر قرن بیستم تا امروز، بازنمایی پاپ در فیلم‌های هالیوودی وارد مرحله جدیدی شد. فیلم‌ها نه‌تن‌ها به ابعاد انسانی پاپ پرداختند بلکه گاه تصویری انتقادی از نهاد پاپی و عملکرد کلیسا ارائه دادند. فیلم‌هایی مانند «دو پاپ» (The Two Popes, ۲۰۱۹) و «جوان بودن» (Youth, ۲۰۱۵) نمونه‌های برجسته‌ای از این رویکرد جدید هستند.
در «دو پاپ» رابطه پیچیده و در عین حال صمیمانه بین پاپ بندیکت شانزدهم و کاردینال برگولیو (پاپ فرانسیس) به تصویر کشیده می‌شود. فیلم «جوان بودن» نیز با استفاده از شخصیت یک پاپ خیالی، به بحران‌های هویتی و وجودی رهبران مذهبی در دنیای مدرن می‌پردازد.
در این دوره، پاپ دیگر صرفا یک نماد مقدس نیست بلکه یک شخصیت انسانی با تردیدها، چالش‌ها و تضاد‌های درونی به تصویر کشیده می‌شود. سینماگران دنبال کشف لایه‌های پنهان شخصیت پاپ و نهاد پاپی هستند و از طرح پرسش‌های انتقادی درباره قدرت، ایمان و مسئولیت ابایی ندارند.
بازنمایی در آینه فلسفه
تحلیل فلسفی مفهوم بازنمایی در هنر، به درک عمیق‌تر از چگونگی تصویرسازی پاپ در سینما کمک می‌کند. براساس نظریه‌های فلسفی، بازنمایی در هنر مراحلی را طی کرده است؛ از دیدگاه افلاطونی که هنر را تقلیدی ناقص از جهان مُثُل می‌داند، تا رویکرد کانت که بر بازنمایی عینی جهان خارج تأکید دارد و سپس فرمالیسم که به انتزاع در بازنمایی توجه می‌کند و نهایتا دیدگاه آرتور دانتو که هنر آوانگارد را به تلاقی هنر و فلسفه می‌داند.
بازنمایی پاپ در سینمای هالیوود به‌نوعی این مراحل را بازتاب می‌دهد. ابتدا تصویر پاپ بیشتر ایده‌آل و متعالی بود، شبیه نگاه افلاطونی. سپس سینما سمت واقع‌گرایی و بازنمایی عینی‌تر حرکت کرد و تلاش کرد پاپ را در متن وقایع تاریخی و سیاسی نشان دهد. در دوره‌های بعدی، شاهد پیچیدگی و انتزاع در بازنمایی شخصیت پاپ هستیم و فیلم‌ها به لایه‌های پنهان شخصیت او و ماهیت نهاد پاپی می‌پردازند. درنهایت، سینمای معاصر با نگاهی فلسفی‌تر به بازنمایی پاپ می‌نگرد و به کاوش درباره ماهیت این مقام، چالش‌ها و تناقض‌های آن می‌پردازد؛ همان‌گونه که دانتو در مورد هنر آوانگارد مطرح می‌کند.
فیلم‌های شاخص: پرتره‌های سینمایی از پاپ
دو پاپ (The Two Popes, ۲۰۱۹): این فیلم به کارگردانی فرناندو میرلس، یکی از مهم‌ترین آثار سینمایی درباره پاپ در سال‌های اخیر است. بازی درخشان آنتونی هاپکینز و جاناتان پرایس در نقش پاپ بندیکت شانزدهم و کاردینال برگولیو (پاپ فرانسیس) و دیالوگ‌های عمیق و انسانی بین این دو شخصیت، فیلم را به اثری ماندگار تبدیل کرده است. «دو پاپ» تصویری چندبعدی و فراتر از کلیشه‌ها از رهبران کلیسای کاتولیک ارائه می‌دهد و به تفاوت‌های دیدگاه و در عین حال اشتراکات آن‌ها می‌پردازد.
کفش ماهیگیر (The Shoes of the Fisherman, ۱۹۶۸): این فیلم کلاسیک، همچنان یکی از تأثیرگذارترین آثار سینمایی درباره پاپ به‌شمار می‌رود. داستان کشیش اوکراینی که به مقام پاپی می‌رسد و با چالش‌های سیاسی و اخلاقی در دوران جنگ سرد مواجه می‌شود، به‌خوبی تنش میان وظایف روحانی و سیاسی پاپ را به تصویر می‌کشد.
جوان بودن (Youth, ۲۰۱۵): فیلمی متفاوت از پائولو سورنتینو که مستقیما درباره پاپ نیست، اما شخصیت یک پاپ خیالی را در مرکز داستان خود قرار می‌دهد. این پاپ با بحران‌های هویتی و وجودی دست و پنجه نرم می‌کند و فیلم به شکلی هنری و شاعرانه به مسائل عمیق انسانی می‌پردازد.
«جوان بودن» نمونه‌ای از رویکرد معاصر و هنری به بازنمایی پاپ است که مرز‌های سنتی را درمی‌نوردد.
هراکلیوس: امپراتور بیزانس (Heraclius: Emperor of Byzantium, ۲۰۰۶): این فیلم به روابط تاریخی میان امپراتوری بیزانس و پاپ می‌پردازد و بازنمایی تاریخی متفاوتی از این نهاد ارائه می‌دهد. هراکلیوس نشان می‌دهد پاپ در طول تاریخ همواره یک بازیگر مهم سیاسی و مذهبی بوده است.
پاپ در ژانر‌های مختلف: از حماسه تا کمدی
بازنمایی پاپ در سینما محدود به یک ژانر خاص نیست و در ژانر‌های مختلف سینمایی، شاهد تصویر‌های متفاوتی از این شخصیت هستیم. در فیلم‌های تاریخی پاپ اغلب به‌عنوان یک قدرت سیاسی و مذهبی تأثیرگذار به تصویر کشیده می‌شود. فیلم‌هایی مانند «قلمرو بهشت» (Kingdom of Heaven, ۲۰۰۵) و سریال‌هایی، چون «بورجیاها» (The Borgias, ۲۰۱۱-۲۰۱۳) تصویری از پاپ‌های قرون وسطی و رنسانس ارائه می‌دهند که عمیقا در سیاست و قدرت دخیل بودند. در این آثار، پاپ شخصیتی پیچیده با انگیزه‌های متنوع سیاسی، مذهبی و شخصی است.
فیلم‌های مذهبی: در این ژانر، بازنمایی پاپ معمولا محترمانه‌تر است. در فیلم «سرود کریسمس» (A Christmas Carol) پاپ به‌عنوان نمادی از معنویت و راهنمایی مذهبی ظاهر می‌شود. در این ژانر، تأکید بیشتر بر جنبه‌های روحانی و معنوی مقام پاپی است و کمتر به چالش‌ها و تناقض‌های این نهاد پرداخته می‌شود. در فیلم‌های کمدی و طنز گاه شاهد تصویری کاریکاتوری از پاپ هستیم. فیلم‌های «جانی اینگلیش» (Johnny English, ۲۰۰۳) و «پاپ باید بمیرد» (The Pope Must Die, ۱۹۹۱) با بازنمایی طنزآمیزی از این مقام، کلیشه‌های رایج درباره پاپ و واتیکان را به شکلی اغراق‌آمیز به تصویر می‌کشند. این نوع بازنمایی گاه با انتقاداتی از سوی گروه‌های مذهبی مواجه شده است.
در فیلم‌های انتقادی نیز پاپ و نهاد پاپی به‌عنوان بخشی از سیستم قدرت مورد نقد قرار می‌گیرند. فیلم «اسپاتلایت» (Spotlight, ۲۰۱۵) اگرچه مستقیما به شخص پاپ نمی‌پردازد، اما نهاد کلیسا و نقش رهبری آن را در بحران‌هایی مانند رسوایی‌های جنسی به چالش می‌کشد. این فیلم‌ها تلاش می‌کنند لایه‌های پنهان قدرت و مسئولیت در درون کلیسا را آشکار کنند.
کلیشه‌ها و ایدئولوژی: نقدی بر بازنمایی
بازنمایی پاپ در سینمای هالیوود، از کلیشه‌ها و سوگیری‌های ایدئولوژیک مصون نمانده است. یکی از کلیشه‌های رایج، تصویر پاپ به‌عنوان فردی دور از دسترس و متعالی است که گاه با واقعیت‌های انسانی این مقام فاصله دارد. این کلیشه ریشه در نگاه سنتی به مقام پاپی دارد که او را جانشین مسیح روی زمین می‌داند.
کلیشه دیگر، بازنمایی دوگانه پاپ به‌عنوان یا فردی کاملا مقدس یا کاملا فاسد است بدون در نظر گرفتن پیچیدگی‌های این شخصیت. در بسیاری از فیلم‌های تاریخی، پاپ‌های رنسانس مانند الکساندر ششم (بورجیا) به‌عنوان شخصیت‌هایی کاملا منفی و فاسد به تصویر کشیده می‌شوند.
از منظر ایدئولوژیک، بازنمایی پاپ در هالیوود اغلب تحت تأثیر گفتمان‌های مسلط غربی و آمریکایی بوده است. در دوران جنگ سرد، پاپ گاه به‌عنوان متحدی در برابر کمونیسم بازنمایی می‌شد درحالی‌که در دوران معاصر، بازنمایی پاپ بیشتر با مسائلی مانند حقوق بشر، عدالت اجتماعی و اصلاحات در کلیسا پیوند خورده است. تفاوت در بازنمایی پاپ‌های مختلف نیز قابل توجه است. پاپ ژان پل دوم اغلب به‌عنوان چهره‌ای کاریزماتیک و تأثیرگذار در سیاست جهانی به تصویر کشیده می‌شود، درحالی‌که پاپ بندیکت شانزدهم معمولا به‌عنوان فردی محافظه‌کارتر و آکادمیک‌تر بازنمایی می‌شود. پاپ فرانسیس نیز در سینمای معاصر به‌عنوان یک اصلاح‌طلب و مدافع عدالت اجتماعی تصویر شده است.
روایت و تصویر: ساختار و عناصر بصری بازنمایی
ساختار روایی فیلم‌ها نقش مهمی در چگونگی بازنمایی پاپ دارد. در فیلم‌های کلاسیک، پاپ معمولا در یک روایت خطی و در چارچوب داستان‌های تاریخی یا مذهبی ظاهر می‌شد، اما در سینمای معاصر، شاهد روایت‌های پیچیده‌تر و چندلایه‌تر هستیم که امکان بازنمایی عمیق‌تر این شخصیت را فراهم می‌کنند. فیلم «دو پاپ» با ساختار روایی متناوب میان گذشته و حال به بیننده اجازه می‌دهد درک عمیق‌تری از انگیزه‌ها و دیدگاه‌های پاپ بندیکت و کاردینال برگولیو (پاپ فرانسیس) پیدا کند.
عناصر بصری نیز نقش حیاتی در بازنمایی پاپ ایفا می‌کنند. لباس سفید مخصوص پاپ، تاج پاپی، انگشتر ماهیگیر و سایر نماد‌های بصری، بخش جدایی‌ناپذیر از بازنمایی این شخصیت هستند. در فیلم‌های کلاسیک، معمولا بر جلال و شکوه این نماد‌ها تأکید می‌شد و پاپ در میان تشریفات و تجملات واتیکان تصویر می‌شد. اما در سینمای معاصر، گاه شاهد رویکردی متفاوت هستیم. در فیلم‌هایی که به پاپ فرانسیس می‌پردازند، بر سادگی و بی‌پیرایگی او تأکید می‌شود که در تضاد با تشریفات سنتی پاپی است. نورپردازی نیز در بازنمایی پاپ نقش مهمی دارد و معمولا پاپ در میان نوری درخشان یا هاله‌ای از نور به تصویر کشیده می‌شود که بر جنبه روحانی این مقام تأکید می‌کند.
واکنش واتیکان: از تأیید تا انتقاد
واتیکان همواره به بازنمایی‌های سینمایی از پاپ و کلیسا واکنش نشان داده و این واکنش‌ها از تأیید و همکاری تا انتقاد و مخالفت متغیر بوده است. واتیکان از فیلم «دو پاپ» استقبال نسبی کرد، اما فیلم‌هایی مانند «فرشتگان و شیاطین» (Angels & Demons, ۲۰۰۹) با انتقاد شدید واتیکان مواجه شدند. در سال‌های اخیر، با روی کار آمدن پاپ فرانسیس، رویکرد واتیکان به رسانه‌ها و سینما تا حدودی بازتر شده و فیلم مستند «پاپ فرانسیس: مردی به سوی کلام» (Pope Francis: A Man of His Word, ۲۰۱۸) با همکاری مستقیم واتیکان ساخته شد.
عصر دیجیتال: پاپ در رسانه‌های نوین
در عصر دیجیتال، بازنمایی پاپ در سینما تحت تأثیر رسانه‌های نوین نیز قرار گرفته است. حضور پاپ‌ها در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی، درک عمومی از این شخصیت را تغییر داده و بر بازنمایی سینمایی آن نیز تأثیر گذاشته است. پلتفرم‌های پخش آنلاین مانند نتفلیکس، با تولید فیلم‌هایی مانند «دو پاپ»، به گسترش و تنوع بازنمایی پاپ کمک کرده‌اند. فناوری‌های جدید مانند واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR) نیز امکانات جدیدی برای بازنمایی پاپ ایجاد کرده‌اند.
پاپ؛ آینه‌ای از تحولات فرهنگی
بازنمایی چهره پاپ در سینمای هالیوود، آینه‌ای از تحولات تاریخی، فرهنگی و مذهبی جامعه غربی بوده است. این بازنمایی از تصاویر ساده و احترام‌آمیز اولیه به‌سمت تصویرپردازی‌های پیچیده‌تر، چندبعدی‌تر و گاه انتقادی‌تر حرکت کرده است. این تحول را می‌توان با مراحل تاریخی و فلسفی بازنمایی در هنر مرتبط دانست. در عصر دیجیتال و رسانه‌های نوین، بازنمایی پاپ ابعاد جدیدی‌یافته و با چالش‌ها و فرصت‌های جدیدی مواجه شده است. سینمای معاصر تلاش می‌کند تصویری چندبعدی‌تر و واقعی‌تر از پاپ ارائه دهد؛ تصویری که هم جنبه‌های انسانی و هم جنبه‌های روحانی این مقام را در نظر می‌گیرد. بازنمایی پاپ در سینمای هالیوود، فراتر از یک موضوع صرفا سینمایی، به پرسشی فرهنگی، فلسفی و معنوی تبدیل شده و به ما کمک می‌کند درک عمیق‌تری از یکی از کهن‌ترین و تأثیرگذارترین نهاد‌های مذهبی جهان پیدا کنیم.
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
جام‌جم» در گفت وگو با دکترسید محمد مرندی،مهم‌ترین چالش‌های پیش‌رو در دستیابی تهران و واشنگتن به توافق را بررسی کرد
سیدعبدالله صفیالدین، نماینده حزبالله در ایران:
