رتبه‌داری در مصرف‌ انرژی و تولید گازهای گلخانه‌ای

استفاده صنعتی از گاز با هدف روشنایی شهرهای اروپایی و آمریکایی ازنیمه اول قرن نوزدهم رواج پیدا کرد درحالی‌که افزایش مصرف نفت، که در ابتدا فقط در تولید نفت سفید برای روشنایی استفاده می‌شد، با گسترش موتورهای بنزینی و گازوئیلی سیر نجومی یافت و استفاده از آن، از آغاز قرن بیستم شیوع پیدا کرد. سوخت‌های فسیلی بعدها در نیروگاه‌های ترموالکتریک با هدف تولید برق هم مورداستفاده قرارگرفتند. این‌گونه،یک نظام انرژی مشخصا تحت سلطه سوخت‌های فسیلی شکل گرفت که امروزه همه کشورهای صنعتی و نیمه‌صنعتی بر آن استوارند و به‌دلیل نقش کلیدی که امروزه سوخت‌های فسیلی در توسعه ایفا می‌کند، جهان با مشکلاتی چون ناترازی انرژی و تغییرات اقلیم مواجه شده است. 

سوخت‌های فسیلی درحال‌حاضر، بیش‌از ۸۰ درصد از تولید انرژی جهانی را تأمین می‌کند و پرمصرف‌ترین آنها نفت است که بیش‌از۳۴درصد انرژی تولیدشده در دنیا را به‌خود اختصاص می‌دهد.به‌دلیل قابل‌انتقال ‌بودن این ماده ارزشمند درفواصل طولانی به‌کمک خطوط لوله نفت، تانکرهای زمینی ونفتکش‌های دریایی امکان تولید انواع محصولات مختلف،هم دربخش انرژی (بنزین، گازوئیل وسایرسوخت‌ها)وهم برای مصارف صنعتی(مواد پلاستیکی) به‌وجود آمده است.براساس تازه‌ترین به‌روزرسانی وبگاه بازار بورس نَزدَک در۲۹اکتبر۲۰۲۴؛ آمریکا، عربستان‌سعودی، روسیه، کانادا وچین،پنج رتبه نخست بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت درجهان هستندوآمریکا، ژاپن واتحادیه اروپا بزرگ‌ترین واردکنندگان این محصول به‌شمار می‌روند. دررتبه دوم پرمصرف‌ترین سوخت‌های فسیلی، زغال‌سنگ قرار دارد که بیشتر در نیروگاه‌های حرارتی استفاده می‌شود و۲۶درصد انرژی تولید‌شده در جهان را تأمین می‌کند. برپایه آمار اداره اطلاعات انرژی آمریکا مربوط به سال۲۰۲۲، چین، هند، اندونزی، آمریکا واسترالیا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان زغال‌سنگ درجهان هستند و ژاپن،کره‌جنوبی و تایوان ازبزرگ‌ترین واردکنندگان این انرژی به‌شمار می‌روند.گاز طبیعی با بیش‌از۲۰درصد مصرف جهانی درجایگاه سوم پرمصرف‌ترین سوخت فسیلی قرار دارد. گاز طبیعی همانند نفت، به‌دلیل قابل‌انتقال‌بودن در فواصل طولانی با خطوط لوله و تانکرهای گاز، هم در نیروگاه‌های حرارتی وهم برای مصارف خانگی استفاده می‌شود.برپایه آماراداره اطلاعات انرژی آمریکامربوط به سال۲۰۲۲؛ آمریکا،روسیه، ایران، چین و کانادا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان گاز طبیعی درجهان، وآمریکا، ژاپن و آلمان بزرگ‌ترین واردکنندگان این انرژی هستند. 
   
افزایش تقاضا و ناترازی انرژی در جهان
تقاضا برای انرژی به‌طور مداوم در‌حال افزایش است و در سه‌دهه گذشته تقریبا دو‌برابر شده است، تخمین زده می‌شود که در سال ۲۰۳۰ به ۲.۵برابر تقاضا در سال ۱۹۸۰ خواهد رسید. باوجوداین، مصرف انرژی بسیارناتراز است.به‌طوری‌که، مصرف سرانه انرژی در کشورهای با درآمد بالا به‌طور متوسط۱۰برابر بیشتر از کشورهای کم‌درآمد است. کشورهای پردرآمد، باوجود داشتن فقط ۱۵ درصد از جمعیت جهانی، تقریبا ۵۰ درصد ازکل انرژی تجاری مورداستفاده در‌جهان رامصرف می‌کنند. این شکاف ناترازی نه‌فقط کمّی که کیفی هم هست و در مناطق کمتر‌توسعه‌یافته، بیش‌از ۱.۵میلیارد نفر، عمدتا در مناطق روستایی، بدون برق هستند و همین‌مسأله، مانع توسعه اقتصادی این مناطق شده و بهبود شرایط زندگی را دشوار کرده است اما حتی در مناطقی از این کشورها که برق در دسترس است، بسیاری از مردم به‌دلیل ناتوانی در پرداخت قبوض، ناچارند بدون برق زندگی کنند.ازاین‌رو، بیش‌از یک‌سوم جمعیت جهان نمی‌توانند به سوخت‌های فسیلی و برق دسترسی داشته باشند و مجبورند از چوب، بقایای کشاورزی و فضولات خشک‌شده استفاده کنند که آسیب جدی به محیط‌زیست و خطرات عمده‌ای برای سلامت دارد. اگرچه سرانه مصرف انرژی در مناطق کمتر توسعه‌یافته بسیار کمتر از کشورهای با درآمد بالا است اما مصرف کلی این کشورها هم به‌دلیل رشد جمعیت، شهرنشینی و صنعتی‌شدن در‌حال افزایش است. در اتحادیه اروپا هم کسری زیادی بین انرژی مصرف‌شده و انرژی تولیدشده وجود دارد. بنابراین اتحادیه اروپا باید ۵۳ درصد انرژی مصرفی‌اش راواردکند.۷۹درصد مصرف اروپا برپایه سوخت‌های فسیلی، ۱۳درصد برپایه انرژی هسته‌ای و ۸ درصد برپایه انرژی‌های تجدیدپذیر است. اتحادیه اروپا نه‌فقط دغدغه تولید انرژی بیشتر برای کاهش وابستگی به واردات دارد که دغدغه تولید انرژی کمتر‌آلاینده و ایمن‌تر از آنچه امروز مصرف می‌کند هم دارد. ازاین‌رو، کشورهای عضو در تلاش‌اند تا سهم انرژی‌های تجدیدپذیر را از یک‌سو برای کاهش ناترازی انرژی و از سوی دیگر برای کاهش آلاینده‌ها و انتشار کربن، افزایش دهند. باوجود این، اقدامات دولت‌ها به‌تنهایی کافی نخواهد بود و رفتار شهروندان هم باید در الگوی مصرف برای دستیابی به حداکثر صرفه‌جویی انرژی اصلاح شود.همچنین براساس گزارش سالانه انِردیتا، مصرف جهانی انرژی درسال۲۰۲۳ به‌طورمتوسط با ۲.۲درصد رشد سریع‌تر از روند تاریخی‌اش افزایش یافت. به‌طوری‌که، مصرف انرژی درچین ۶.۶درصد، هند ۵.۱درصد، برزیل ۳.۳درصد ودرروسیه ۰.۳درصد رشد نشان داد اما در آفریقای جنوبی به‌دلیل مشکلات عرضه و ناترازی با کاهش ۱.۲درصد همراه شد. درحالی‌که خاورمیانه، ۳.۷ درصد افزایش را با رشد قوی در ایران و امارات متحده عربی ثبت کرد.در مقابل، مصرف انرژی برای دومین‌سال در اتحادیه اروپا کاهش یافت که معادل ۴.۲- درصد بود. همچنین ژاپن با کاهش ۳.۵درصد و کره‌جنوبی با کاهش ۲.۸درصدی از دیگر کشورهایی بودند که در سال ۲۰۲۳ مصرف انرژی در آنها سیر نزولی داشت. 
   
سهم ایران در تولید و مصرف انرژی
داده‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا تا دسامبر ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که ایران هفتمین تولیدکننده نفت و سومین تولیدکننده گاز در جهان است. همچنین براساس آمار انردیتا، پس‌از کاهش ۱۷درصدی سالانه بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ به‌دلیل تحریم‌های بین‌المللی، تولید نفت درکشور از سال ۲۰۲۰ به‌سرعت افزایش یافته و به ۱۵۷میلیون تن رسیده است که این رقم در سال ۲۰۲۱ معادل ۱۸ درصد و درسال۲۰۲۲ معادل ۶ درصد رشد نشان داده است.مصرف نفت هم پس‌از کاهش ۹ درصدی در سال ۲۰۲۰ به‌دلیل افزایش ناگهانی قیمت بنزین و محدودیت‌های کووید-۱۹، درسال۲۰۲۲ به حجم ۷۶میلیون‌تن پیش‌از کووید بازگشت. همانند بسیاری از کشورها بخش حمل‌و‌نقل، مصرف‌کننده اصلی نفت در ایران است و ۵۱ درصد از کل تولید داخلی نفت را مصرف می‌کند. رقمی که بسیار بیشتر از بخش صنایع (۲۵درصد از مصارف غیرانرژی)، ساختمان‌ها (۹ درصد) و تولید برق (۱۱درصد) است.برپایه همین داده‌ها، مصرف گاز در ایران بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ معادل ۱.۴درصد در سال رشد کرد و در سال ۲۰۲۲ به ۲۲۱ میلیارد مترمکعب رسید. بخش برق با ۳۲ درصد در سال ۲۰۲۲ بزرگ‌ترین مصرف‌کننده گاز در کشور بوده و پس‌از آن ساختمان‌ها (با ۲۸ درصد) و صنایع (با ۲۷ درصد) قرار دارند. باوجود این، سهم ساختمان‌ها رو به کاهش است و نسبت به ۳۳درصد در سال ۲۰۱۰ این بخش با کاهش ۶درصدی مواجه بوده درحالی‌که سهم مصرف صنایع ثابت مانده است. این مسأله نشان می‌دهد که شهروندان ایرانی طی ۱۲سال آماری این داده‌ها تا حد قابل‌توجهی در مصرف گاز صرفه‌جویی کرده‌اند. در بخش انرژی الکتریسیته باید گفت که بیشتر جمعیت کشور معادل ۹۹.۵درصد به برق دسترسی دارند و ازاین‌رو، باافزایش مشترکان، مصرف برق از سال۲۰۱۰به میزان ۴ درصد در سال افزایش یافته و درسال۲۰۲۲به ۲۹۲ تراوات‌ساعت رسیده است. بخش مسکونی و صنایع هریک ۳۳ درصد از مصرف برق را تشکیل می‌دهد و پس از آن، خدمات با ۱۸درصد در رتبه‌ بعدی قرار دارد و مابقی (معادل ۱۶ درصد) در بخش نفت‌ و گاز مصرف می‌شود. 
دربخش انرژی‌های تجدیدپذیر، متأسفانه ایران به‌دلیل تحریم‌ها با رشد بالایی مواجه نبوده. به‌طوری‌که در برنامه ششم، هدف کشور رسیدن به ظرفیت ۴.۵گیگاوات انرژی باد و۰. ۵گیگاوات ظرفیت انرژی خورشیدی تا سال ۲۰۲۱ و ۲.۵گیگاوات دیگر تا سال ۲۰۳۰ بود. برپایه داده‌های انردیتا، اهداف سال ۲۰۲۱ حاصل نشد زیرا در‌حال حاضر سهم کشور از انرژی باد فقط ۳۵۰ مگاوات و از انرژی خورشیدی فقط ۵۴۰ مگاوات است. با نگاه به این آمار می‌توان فهمید که مصرف انرژی در کشور نسبت به متوسط جهانی بسیار بالا است. به‌طوری‌که ایران با جمعیت حدود ۹۱.۵میلیون نفر در سال ۲۰۲۴ براساس برآوردهای بخش جمعیت سازمان ملل متحد، پس‌از کشورهای چین (با جمعیت حدود یک میلیارد و۴۲۰میلیون نفر)، ایالات‌متحده آمریکا (با جمعیت حدود ۳۴۶میلیون نفر)، هند (با جمعیت حدود یک میلیارد و ۴۵۱ میلیون نفر)، روسیه (روسیه با جمعیت حدود یک ۱۴۵میلیون نفر)، ژاپن (با جمعیت حدود ۱۲۴میلیون نفر) و برزیل (با جمعیت حدود ۲۱۲میلیون نفر) هفتمین کشور پرمصرف انرژی است و در سال ۲۰۲۳ برابر با ۳۱۷ میلیون‌تو (Mtoe) انرژی مصرف کرده است.(«معادل یک تن نفت» (toe) نوعی یکای انرژی برابر با میزان انرژی آزادشده ازسوختن یک تن نفت خام است.‌)همین مصرف بالای انرژی موجب شده که براساس آمار پایگاه داده‌های «انتشار گازهای گلخانه‌ای برای تحقیقات جوی جهانی» کمیسیون اروپا، ایران با تولید حدود ۷۷۸ میلیون تن انتشار کربن ناشی‌از سوخت‌های فسیلی درسال۲۰۲۳و افزایش۱۲۰درصدی سهم انتشار نسبت به سال ۲۰۰۰ در رتبه ششم بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای جهان قرار گیرد. 

رکورد سوخت‌های فسیلی در افزایش انتشار کربن
گزارش جدید پروژه جهانی کربن طی بیست‌ونهمین کنفرانس جهانی تغییرات اقلیمی (COP۲۹) که در باکو، پایتخت آذربایجان درحال برگزاری است، منتشر شد. براساس این گزارش، انتشار جهانی کربن ناشی‌از سوخت‌های فسیلی در سال ۲۰۲۴ به رکورد جدید نگران‌کننده‌ای رسیده است. این گزارش نشان می‌دهد که زغال‌سنگ سبب افزایش انتشار دی‌اکسیدکربن به‌میزان ۰.۲درصد، نفت به‌میزان ۰.۹درصد و گاز به‌میزان ۲.۴درصد می‌شود. این سه سوخت فسیلی به‌ترتیب ۴۱، ۳۲ و ۲۱ درصد از کل انتشار دی‌اکسیدکربن جهانی را درسال۲۰۲۴ تشکیل می‌دهند. کشورهایی که بیشترین نقش رادرگرمایش جهانی و تغییرات اقلیمی ایفا می‌کنند چین با ۳۲درصد از سهم انتشار (افزایش سالانه ۰.۲درصد انتشار)، آمریکا با ۱۳درصد از سهم انتشار (کاهش سالانه ۰.۶-درصد انتشار)، هند با ۸درصد از سهم انتشار (افزایش ۴.۶درصد انتشار)، اتحادیه اروپا با ۷درصد از سهم انتشار (کاهش سالانه ۳.۸-درصد انتشار) و بقیه جهان با ۳۸درصد ازسهم انتشار(افزایش۱/۱درصد انتشار) هستند. به‌این‌ترتیب، چین به‌عنوان یکی ازبزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت، زغال‌سنگ و گازطبیعی بیشترین نقش رو به افزایش و اتحادیه اروپا کمترین نقش روبه کاهش را در نشر گازهای گلخانه‌ای درجوزمین ایفا می‌کند. همچنین براساس این مطالعه، دی‌اکسید‌کربن موجود در جو تا پایان سال جاری میلادی به رکورد ۴۲۲.۵قسمت در میلیون خواهد رسید که ۵۲ درصد بیشتر از سطح دوران پیش‌ازصنعتی‌شدن است.