تاثیر تعزیه و موسیقی دستگاهی بر یکدیگر

یکی از مهم‌ترین تاثیرات حفظ موسیقی دستگاهی در لوای موسیقی تعزیه است. چنان که موسیقی دستگاهی در طول تاریخ حیاتش با ممنوعیت فراوان روبه‌رو بوده و برای سال‌ها تنها در پوشش تعزیه، امکان حیات موسیقی دستگاهی وجود داشت. هنرمندان و منابع مشترک هر دوگونه موسیقی در تاثیرپذیری از عروض شعر فارسی منجر به ورود ملودی‌‌های گوناگون از دو حوزه به یکدیگر نیز می‌شود.

نام گوشه‌‌های ردیف دستگاهی بیانگر رسوخ موسیقی تعزیه در این موسیقی است. برای نمونه گوشه‌‌های موالفِ همایون (اشاره به موالف‌خوان در مقابل مخالف‌خوان به‌معنای شبیه‌خوانی نقش اولیا‌ا... و اصحاب ایشان) رجز چهارگاه (اشاره به رجزخوانی اشقیا در مقابل اولیا) راک عبدا... در ماهور که به تعبیر خالقی و عبدا... مستوفی منحصر به شبیه‌خوانی عبدا... بن حسن است.

تعزیه به چند مکتب تقسیم‌بندی می‌شود: تبریز، اصفهان و تهران که در آن گوشه‌‌های رجز، پهلوی و مخلوق اجرا می‌شود.

موسیقی مذهبی ایران همانند سایر پدیده‌های فرهنگی بومی علاوه‌بر قدمت و پیشینه آن و ضمن ارتباط عمیق و گسترده با سایر مظاهر فرهنگی، از تنوع، پویایی و مبانی زیباشناسی فرهنگ سنتی نیز بهره‌مند است و نمونه‌های مختلف آن از جمله موارد مهم در شناخت فرهنگ شنیداری مردم است.  فرم‌های مختلف از تلخیص و گزینش گوشه‌ها و نغمات در شکل‌های مختلف و تغییر در برخی حالات آنها جهت تطبیق با حس تعزیه، حاکی از نقش گسترده‌ موسیقی سنتی ایران در آوازها و الحان تعزیه است. به طور نمونه ردپای بیات ترک، شور و دشتی در بیشتر مجالس تعزیه دیده می‌شود. حال این‌که همایون و راست پنجگاه تنها در تعداد معدودی از آوازهای تعزیه شنیده می‌شود.

علاوه‌بر استفاده از موسیقی ردیفی، گستره‌ای از الحان موسیقی مقامی و نواحی از جمله بختیاری، بیدگانی، غربتی، سرکوهی، دشتستانی و فائزخوانی و مجموعه‌ای از تصانیف و ترانه‌ها با مایگی شوشتری در تعزیه استفاده می‌شود. در شمال کشور نغمه‌های بومی همچون گیلکی، امیری، دیلمانی و حقانی و در سمنان نیز دو آواز بومی این منطقه (حقانی و سرکویری) در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. از ابتدای شکل‌‌گیری هنر تعزیه، چارچوب اصلی موسیقی آن متکی بر موسیقی دستگاهی ایران بوده و خوش‌آوازترین و قوی‌ترین هنرمندان کشور، اولین اجراکنندگان تعزیه بوده‌اند. پیش از آن‌که تعزیه از شگردهای نمایشی بهره ببرد، مضامین آن به‌صورت شعر و آواز بیان می‌شد. آگاهی این هنرمندان زبده بر موسیقی ردیفی و بهره‌گیری مستمر از این‌گونه نغمات در مجالس تعزیه، هویت و ساختار موسیقی تعزیه را پایه‌‌ریزی کرد. در اواسط دوره قاجار و با گردهم آمدن هنرمندان در تهران و همزمان باشکوفایی تعزیه شاهد حضور تعزیه‌خوانان تاکنون هستیم.

شادروان استاد صبا در این مورد می‌گوید: بهترین جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می‌کردند که در تعزیه شرکت کنند و در ماه‌های محرم و صفر همگی جمع شده تحت تعلیم معین البکاء که شخص وارد و عالمی بود، تربیت می‌شدند. این بهترین موسیقی بود که قطعات منطبق با موضوع می‌شد و هر فردی مطالبش را با شعر و آهنگ رسا می‌خواند. ناگفته نماند که تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده است.

شادروان روح‌‌ا... خالقی نیز می‌گوید: اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی به‌شمار می‌آمده و مخصوصا نقش بزرگی را در تربیت آواز‌خوان‌ها به‌عهده گرفته، چنان‌که بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند.