«وحدت» و «همدلی» پیام عید ولایت برای خانواده ایرانی

حسان بن ثابت اولین کسی بود که در حضور پیامبر اکرم (ص) و در روز غدیر به گرامیداشت این روز در میان جمعیت مسلمانان حاضر در غدیر خم برخاست و اشعار خود را که با اجازه پیامبر سروده بود با صدای بلند خواند. پیامبر اکرم(ص) در غدیرخم، برای بیان مقام حضرت علی (ع) این آیه را تلاوت فرمودند. و خود علی(ع) نیز برای حقانیت خویش، بارها این آیه را می‌خواند.

ابوذر که خود شاهد ماجرا بوده است، در مسجد‌الحرام برای مردم داستان فوق را نقل می‌کرد.کلمه «ولی» در این آیه، به معنای دوست و یاور نیست، چون دوستی و یاری مربوط به همه مسلمانان است، نه آنان که در حال رکوع انفاق می‌کنند. در بعضی از روایات، ولایت امام علی(ع) شرط قبولی ایمان و اعمال دانسته شده است.

اهمیت رویداد غدیر و تحلیل ابعاد مختلف آن مخصوصا نقش آن در شکل‌گیری نهاد خانواده سعادتمند موضوعی‌ است که در این مطلب به دنبال بررسی و روشنگری آن هستیم.

به همین مناسبت با حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌ الله ماهری، کارشناس و پژوهشگر مسائل دینی و مدرس علوم حوزوی در آمریکای لاتین و مدارس علمیه ایران که این روزها به مطالعه میان‌رشته‌ای در زمینه مطالعات منطقه‌ای مشغول به تحصیل است به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

در غدیر خم چه اتفاقی افتاد که امروز با توجه به گذر تاریخ همچنان آثار آن در فرهنگ مسلمین مشهود است. این واقعه را شرح دهید.

واقعه غدیر یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین وقایع تاریخ است که در هجدهم ذیحجه سال دهم هجرت در جایی به نام غدیر خم اتفاق افتاده است. غدیر خم جایی در بین مکه و مدینه است که در نزدیکی جحفه قرار دارد و جحفه جایی است که راه‌های مدینه، عراق، شام و مصر از آنجا منشعب و جدا می‌شوند. بدون غدیر رسالت پیامبر اکرم (ص‌) ناتمام می‌ماند و فلسفه خلقت بشر زیر سؤال می‌رفت. پیامبر اکرم در آخرین سال عمر شریف‌شان اعلام کردند که قصد شرکت در حج امسال را دارند و به همین جهت هزاران نفر از مسلمانان برای همراهی پیامبر و بهره‌بردن از معنویت این سفر در کنار حضرت خود را به ایشان رساندند. بعد از اتمام اعمال حج و موقع برگشت از مکه در غدیر خم و پیش از جدایی مسلمانان شام و عراق و مصر، با نزول آیه 67 سوره مبارکه مائده «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته وا... یعصمک من الناس ان‌ا... لا یهدی القوم الکافرین» (ای پیامبر، آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن و اگر نکنی پیامش را نرسانده‌ای؛ خداوند تو را از گزند مردم نگه می‌دارد. خداوند گروه کافران را هدایت نمی‌کند)، پیامبر اکرم (ص) با دستور خداوند متعال مامور به ابلاغ و اعلام خلافت و وصایت حضرت علی بن ابیطالب(ع) شدند.

نقش خانواده پیامبر اکرم در واقعه غدیر (ثقلین) و تحولات پیش از آن چیست؟

اهل بیت و خانواده پیامبر اکرم همیشه در زنده نگهداشتن واقعه غدیر می‌کوشیدند و در خطبه‌ها و بحث‌های خود با مخالفان و مسلمانان این واقعه را یادآوری کرده و به آن احتجاج می‌کردند. سلیم بن قیس هلالی می‌گوید: در زمان خلافت عثمان، در مسجدالنبی(ص) نشسته بودم، جمعی از مردم نیز در مسجد در حال گفت‌وگو بودند. علی بن ابیطالب(ع) به پا خاست، سوابق خویش در خدمت به اسلام را برشمرد و همگی بر درستی گفتارش گواهی دادند. حضرت درباره روز غدیر خم فرمود: مردم درباره ولایت و وصایت از پیامبر خدا(ص) پرسیدند، در آن هنگام خداوند به پیامبرش فرمان داد تا خلیفه و جانشین بعد از خود را معرفی کند و توضیح دهد، همان طور که درباره نماز، روزه، زکات و حج جزئیات را بیان کرده است. آنگاه امام(ع) ادامه دادند: در غدیر خم پیامبر خدا(ص) مرا چنین معرفی کرد: ای مردم، آیا می‌دانید که خداوند ولی و سرپرست من است و من ولی و سرپرست شما مؤمنان هستم; و من نسبت به جان‌های شما از خودتان سزاوارترم؟ همگی پاسخ دادند: چنین است ای پیامبر خدا.سپس فرمودند: علی به پاخیز. من برخاستم، آنگاه فرمودند: هر کس من ولی و سرپرست او هستم علی بن ابیطالب بر او ولایت دارد؛ بار خدایا دوست بدار هر که علی را دوست دارد و دشمن بدار هر که علی را دشمن می‌دارد.

در جنگ صفین نیز حضرت امیر(ع) همین کار را تکرار کردند. در زمان خلافت حضرت نیز که یک سال روز غدیر با روز جمعه مصادف شده بود و مردم زیادی در مسجد حاضر بودند حضرت واقعه غدیر را یادآور شدند و در موردش خطبه خواندند.

حضرت زهرا(س) روزی در احد بر مزار عموی پدرش «حمزه سیدالشهدا» ایستاده بود و عزاداری می‌کرد. محمود بن لبید فرصت را غنیمت شمرده، پس از عزاداری پرسید: ای دختر پیامبر خدا(ص)، آیا برای امامت و زعامت علی بن ابی‌طالب(ع) از سخنان پیامبر خدا(ص) دلیلی به یاد داری؟ حضرت فرمودند: شگفتا! آیا حادثه عظیم غدیر خم را فراموش کرده‌اید؟

امام حسن(ع) نیز در برابر حاکمیت طاغوتی شام و مردم کوفه خطبه خواندند و متذکر شدند که مردم حاکمیت اهل‌بیت(ع) را که بالاترین نعمت است را از دست داده‌اند و بعد شایستگی خود را بیان کردند و واقعه غدیر را بازگو کردند.
امام حسین(ع) نیز یک‌سال قبل از مرگ معاویه در جریان حج در منی در جمع حدود 900نفر انصار و مهاجرین به سخنرانی پرداختند و به بیان واقعه غدیر و خلافت و وصایت حضرت امیر(ع) پرداختند.

همچنین از بقیه اهل‌بیت(ع) روایت شده است که در مناسبت‌های مختلف به واقعه غدیر اشاره می‌کردند و آن را متذکر می‌شدند.

مفهوم واقعه غدیر در جامعه امروز ما چه جایگاهی باید داشته باشد؟

واژه کلیدی جریان غدیر بر پایه امامت است؛ وقتی صحبت از امامت می‌شود خود‌به‌خود بحث از امت نیز به میان می‌آید و اساسا امامت با امت معنی پیدا می‌کند و اگر امتی نباشد امامت هم کاری بیهوده است. پس می‌شود گفت امت‌سازی و جامعه‌سازی بن‌مایه اصلی واقعه غدیر است. تشکیل جامعه نیازمند وجود امت است و امت اسلامی بر‌اساس وحدت بین مسلمین شکل می‌گیرد و وحدت نه‌فقط بین مذاهب مختلف اسلامی باید باشد، بلکه بین افراد یک مذهب هم با وجود عقاید و سلایق مختلف باید در اولویت قرار بگیرد تا همیشه حرکت رو به جلو داشته باشیم. محوریت وحدت هم با توجه به واقعه غدیر باید ولی و امام جامعه باشد و درحال حاضر که متاسفانه از وجود مستقیم امام معصوم(ع) محروم هستیم باید حول محور نایب ایشان یعنی ولی‌فقیه وحدت کنیم.

خانواده ایرانی برای رشد چگونه باید از مفاهیم این عید بزرگ بهره‌مند شود؟ آن مفاهیم کدام هستند؟

خانواده رکن مهم جامعه است و اصلا جامعه بدون خانواده معنایی ندارد. به عبارت دیگر هر خانواده‌ای یک جامعه کوچک محسوب می‌شود و هر جامعه‌ای یک خانواده بزرگ به حساب می‌آید. یک مسأله خود غدیر و پیام اصلی غدیر که بر پایه امامت و ولایت‌پذیری است، اساسا برای درک مفهوم آن باید از خانواده شروع شود. مسأله بعد پیام‌هایی است که در خطبه غدیر و خطبه‌های معصومین(ع) که بعد از پیامبر اکرم(ص) بیان فرموده‌اند وجود دارد. از جمله این‌که برای روز غدیر ما را سفارش کرده‌اند به پوشیدن لباس نو، استفاده از عطر و بوی خوش، آراستن و زینت کردن خود. امام رضا(ع) فرمودند: روز غدیر، روز آراستن و زینت است. پس هر کس برای روز غدیر، زینت کند، خداوند هر خطای کوچک و بزرگ او را می‌آمرزد و فرشتگانی را به سوی او می‌فرستد، آنان نیکی‌های او را می‌نویسند و مراتبش را تا عید غدیر سال آینده بالا می‌برند. اگر او رحلت کند، شهید مرده است و اگر زندگی کند، خوشبخت زیسته است. همچنین به صله رحم، افطاری دادن، شاد کردن دیگران، هدیه دادن و گشاده‌دستی نسبت به خانواده و... سفارش فرموده‌اند که امام صادق(ع) در مورد روز غدیر فرمودن در این روز مرد باید برای خانواده خود گشایش بیشتری فراهم کند. در روایت هست که فیاض طوسی می‌گوید روز عید غدیر محضر مبارک امام رضا(ع) رسیدم، حضرت جمعی از خواص را برای افطار نگه داشته بودند، برای خانواده آنها غذا، انواع هدیه و صله، لباس، انگشتر و کفش فرستاده بودند. سر و وضع همه اطرافیان به دستور حضرت عوض شده بود و اسباب و آلات منزل تغییر کرده بود و حضرت برای آنها فضیلت و سابقه عید غدیر را بیان می‌فرمودند. اگر خانواده‌های ما هم این روز بزرگ را عید و حتی عید اصلی سال قرار بدهند و این فرمایشات را رعایت بکنند همیشه رو به رشد خواهند بود و مشکلات مختلف در این ارتباط‌ها و از حال هم خبر گرفتن‌ها به امید خدا حل خواهد شد.

برای جشن گرفتن این روز و شادی و سرور سفارشات زیادی شده است از جمله این که امام صادق(ع) فرمودند: روز غدیر، روز عید و جشن است. امام رضا(ع) فرمودند: روز غدیر، روز لبخند است. امام رضا(ع) روز عید غدیر خم روز تهنیت‌گویی است. بعضی از شما به بعض دیگر تهنیت بگوید و هر گاه مؤمنی با برادرش برخورد کرد بگوید: «الحمدا... الذی جعلنا من المتمسکین بولایه امیرالمؤمنین و الائمه سلام‌‌ا... علیهم». امام صادق(ع) فرمودند: حقا که روز غدیر روز عید فرح و سرور است. امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند: در روز عید غدیر اظهار فرح و شادمانی کنید و برادران مسلمان خود را نیز شاد گردانید. همچنین فرموده‌اند روز عید غدیر هنگامی که یکدیگر را ملاقات می‌کنید با هم مصافحه کنید. این یعنی عجین کردن خانواده و جامعه با غدیر و زنده نگه‌داشتن همیشگی مفاهیم و آموزه‌های این روز بزرگ.

پیام فرهنگی این رویداد تاریخی برای نجات جامعه ما از گسست‌ها و سوق دادن آن به همدلی و هم‌افزایی اجتماعی چیست؟

یک وقت به خود واقعه غدیر نگاه می‌کنیم و یک وقت هم جریانات و فرمایشات معصومین(ع) بعد از غدیر را مورد بررسی قرار می‌دهیم. در جریان روز غدیر حضرت پیامبر (ص) برای اعلام ولایت حضرت امیر(ع) در وضعیت آب‌و‌هوایی آن زمان منتظر ماندند تا همه کسانی که عقب مانده بودند برسند و همچنین فرمودند کسانی که جلوتر رفته بودند برگردند تا این خبر مهم به گوش همه برسد و بعد فرمودند که به همه کسانی که غایب هستند این پیام را برسانید. روایات زیادی از پیامبر اکرم و ائمه‌اطهار علیهم السلام نقل شده است که در بسیاری از آنها فقط کسانی که در آن لحظه حضور داشتند شنیده‌اند و به بقیه نقل کرده‌اند اما در غدیر خم دستور بر این بود که همه جمع شوند و مراسم باشکوهی برگزار بشود تا این پیام را همه از زبان خود پیامبر اکرم بشنوند.

اگر این مسأله با تجمع یک بخش از جامعه ممکن بود مثل بقیه روایات در همان جمعه کنار پیامبر اکرم ابلاغ می‌شد. به این معنی که همه امت باید در مسأله اداره امور جامعه بر پایه ولی جامعه که در راس قرار دارد هم‌جهت و همدل باشند و با رساندن پیام به غایبان در تجمع بر این محور هم افزایی هم بکنند.

بعد از غدیر هم به عنوان مثال امام رضا (ع) روز غدیر را «یوم التودّد» یعنی «روز محبت مهر ورزی متقابل» نامیدند. باز ایشان از پدر بزرگوارش نقل کرده‌اند که: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: من ضامنم که هر کس روز عید غدیر قرض بگیرد و به برادران دینی کمک نماید اگر زنده بماند خدا قرضش را ادا کند و اگر بمیرد از دوشش بردارد. حضرت علی (ع) فرموده‌اند کسی که در شامگاه عید غدیر به یک مؤمن افطاری بدهد، گویا یک میلیون نفر از پیامبران، شهیدان و صدیقان را افطاری داده است. حال چگونه است پاداش کسی که گروهی از مردان و زنان را افطاری دهد و من ضامنم بر خدا که از کفر و فقر آسوده شود و اگر در همان روز یا همان شب تا عید غدیر سال دیگر بمیرد، بر خداوند است پاداش او. یا امام صادق(ع) فرموده‌اند که در این روز برادرانت را طعام بده و به اطعام در این روز خیلی سفارش شده و مختص به نیازمندان هم نیست بلکه اصل اطعام سفارش شده که همدلی و محبت را بین مردم زیاد می‌کند. از این دست روایات زیاد است که اگر به آنها عمل کنیم، آرام آرام گسست‌ها از بین می‌رود و جای خود را به همدلی می‌دهد. از جمله اعمال روز غدیر رفتن به دیدار مومنین، رفع حاجت نیازمندان، شاد کردن دیگران و همچنین پیمان اخوت و برادری بین مومنین است که صیغه اخوت هم هست که در کتاب‌های دعا مثل مفاتیح الجنان بیان شده. این اهمیت همدلی، برادر بودن و برادرانه رفتار کردن با همدیگر را در بین امت اسلامی نشان می‌دهد.

واقعه «غدیر» و درک عمیق آن چه میزان می‌تواند بر تقویت و رشد نسل جدید و نسل آینده جامعه ما اثرگزار باشد؟

نسل جدید به لحاظ بهره هوشی و ذکاوت خیلی پیشرفت کرده و به همین جهت ذهن جوال دارد و با سوال‌های زیادی روبه‌رو می‌شود که تا پاسخ قانع کننده و واقعی پیدا نکند، آرام نمی‌شود. این خصیصه نسل جدید، نعمت بزرگی است که بتواند از آن استفاده و از زاویه‌های مختلف و متعددی به واقعه غدیر نگاه کند و دریچه‌های جدیدی از حقیقت رویش باز شود. اگر محققان بتوانند جریان غدیر را از جنبه‌های مختلف روز مطالعه کنند و در اختیار جوانان قرار بدهند و آنها را در این وادی‌ها به چالش بکشند، نسل جدید غدیر و پیام‌ها و مفاهیم آن را موشکافی خواهد کرد و راه نجات را در آن خواهد یافت و در این صورت افق دید جوان به سمت جهانی سازی سالم خواهد رفت که خود به خود وارد مباحث مهدویت، دنیای حق و حقیقت و عاری از ظلم و استکبار و استعمار خواهد رفت و به عبارتی جهان را در دو سوی مقابل خواهد دید که یک سمت آن حق با سبک زندگی غدیری و سمت دیگر آن باطل با سبک زندگی غربی است. در نهایت به این نتیجه می‌رسد که برای غدیری بودن و ساختن جهانی که خدا می‌خواهد نیازمند سیر به سوی دنیایی با وجود امام مهدی عجل ا... فرجه الشریف است پس در زمینه سازی ظهور تلاش خواهد کرد که این امر مستلزم فعال بودن جوان به لحاظ فکری و فیزیکی است که موجب پیشرفت جامعه و امت اسلامی می‌شود.

اگر از مباحث عمیق عید غدیر فاصله بگیریم، چه بلایی بر سر جامعه ما می‌آید؟

اگر خدای ناکرده از غدیر فاصله بگیریم جامعه یا به سمت جامعه غیرمسلمان تحریف شده فعلی می‌رود که با فاصله گرفتن از خواسته‌ها و آموزه‌های انبیا علیهم‌السلام بعضا تبدیل به جامعه شیطانی یا شیطان زده شده و بر بشر و جامعه بشری بدبختی را به ارمغان می‌آورد و نهایت آرزوی آن رسیدن به یک زندگی خوب حیوانی است و در واقع رسالت خلقت خود را فراموش می‌کند و تمام زندگی را در این حیات مادی می‌داند که در نهایت به پوچی می‌گراید یا به سمت کنار راندن حق و ایجاد تفرقه امت می‌رود که چاره‌ای جز منتهی شدن به قصه کربلا ندارد. نتیجه فاصله گرفتن از غدیر و آموزه‌های ناب آن حق انگاشتن ناحق و تلاش خاضعانه برای رسیدن به آن است که مثل باتلاقی است که هر قدر بیشتر تلاش کند بیشتر در آن فرو می‌رود و در نهایت به پایان ارزش‌های انسانی منتهی می‌شود.