با یک درصد جمعیت دنیا، ۲درصد علم جهان را تولید می‌کنیم

رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر با جمعی از اعضای اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا با تأکید بر اهمیت مسأله پیشرفت علمی کشور فرمودند: «مسأله‌ پیشرفت علمی و عبور از خطوط مقدم علم در دنیا یک چیزی است که امروز مطرح است. این نباید کهنه بشود؛ این نبایستی فراموش بشود؛ نباید تصور بشود که وقتی ما به جنبه‌های دینی یا جنبه‌های انقلابی توجه می‌کنیم، از پیشرفت علم غافل می‌شویم؛ مطلقا این‌جوری نباید تصور بشود.» حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای در ماه‌های اخیر و در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر تحصیلی نیز با تأکید بر اهمیت دانشگاه برای نظام جمهوری اسلامی آن را از ارکان پیشرفت کشور توصیف کردند و تعطیلی و نقص آن را از اهداف دشمن دانستند. وبگاه KHMANEI.IR در گفت‌وگو با دکتر محمدرضا مخبر دزفولی، عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی به بررسی تحولات دانشگاه پس از انقلاب اسلامی پرداخته است که در ادامه بخشی از این گفت‌وگو را می‌خوانیم.

طی چهار دهه گذشته نگاه به توسعه دانشگاهی کشور از جنبه‌های مختلفی مورد توجه قرار گرفته است. دکتر مخبر دزفولی درخصوص تحولات دانشگاه‌های کشور بعد از انقلاب اسلامی، بیان می‌کند: «آثار اهمیت به دانشگاه را می‌توان در جریان عمومی کشور مشاهده کرد. در قدرت دفاعی، قدرت ساخت‌وساز و توانمندی‌های گوناگونی که در عرصه‌های قابل‌رقابت با صحنه‌های مشابه جهانی به‌دست‌آمده، در خدمات‌رسانی، آموزش و بهداشت دانشگاه توانسته نقش مهمی را ایفا کند و تحولات بزرگی را هم به لحاظ علمی به انقلاب هدیه داده‌ است و به لحاظ خدماتی آثار آن را مردم مشاهده می‌کنند.»

عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی می‌افزاید: «زمانی در این کشور، حدود ۲۷دانشگاه و مرکز علمی وجود داشت. در سال ۵۷ و زمانی که انقلاب پیروز شد، این دانشگاه‌ها ۱۷۰هزار دانشجو را می‌توانست در خود جای بدهد و ۴۰درصد دانشجو هم در خارج وجود داشت؛ حدود ۴۰۰۰عضو هیات‌علمی فعال بودند. امروز حتی با موج کاهش جمعیتی که در دهه اخیر با آن مواجه بودیم، چیزی حدود ۲۵۰ دانشگاه بزرگ و جامع در کشور داریم، اعم از وزارت علوم و وزارت بهداشت و اگر مجموع دانشگاه‌های غیردولتی و دانشگاه‌آزاد و پیام‌نور را هم به حساب بیاوریم با تعاریف استاندارد حدود ۳۵۰ دانشگاه در کل کشور داریم. امروز سه‌میلیون و ۲۰۰هزار دانشجو در دانشگاه‌ها در حال تحصیل هستند. با طراحی و دقتی که صورت گرفته است صدهزار عضو هیات‌علمی داریم. حدود ۱۲۰۰ نفر عضو هیات‌علمی و محقق به ازای هر یک‌میلیون نفر جمعیت وجود دارد. پیش از انقلاب این عدد کمتر از صد بود و واقعا قابل‌مقایسه نیست.»

به گفته دکتر مخبر دزفولی، قبل از انقلاب، اثری از دانشمندان ایران در فهرست دانشمندان برتر دنیا نبود، امروز حدود ۳۰۰دانشمند در یک‌درصد دانشمندان برتر دنیا، ایرانی هستند. وی می‌افزاید: «سهم ما از تولید مستندات علمی جهانی برای مثال در سال۱۳۵۶ تعداد ۳۹۰تا۴۰۰مقاله یا مستند علمی ثبت‌شده جهانی بوده است ولی هم‌اکنون فقط در سال ۱۳۹۹ بالغ‌بر ۶۵هزار مستند علمی بین‌المللی از ایران ثبت شده است. سهم ما در تعداد مقالات نمایه‌شده در ISI،۰.۰۱۵ درصد بود ولی اکنون در سطح جهانی ۱.۸۹درصد است و با برخی تغییرات، نزدیک به ۲درصد در دنیا هستیم. اکنون ایران یک‌درصد جمعیت دنیا را دارد و ۲درصد تولید علم جهانی مربوط به ملت بزرگ ایران و برگزیدگان، نخبگان، دانشمندان و محققان ایران‌زمین است.»

دکتر مخبر در پاسخ به این پرسش که آیا ناظران و مراکز بین‌المللی علمی هم درباره این آمار گزارشی داده‌اند، تصریح می‌کند: «کشور ما رتبه شانزدهم را در تولید علم در جهان هم در WOS و هم در Scopus دارد که مراکز نمایه‌سازی و فهرست‌نگاری معتبر بین‌المللی هستند.»

حرکت صعودی حضور زنان در دانشگاه

عضو حقیقی شورای انقلاب فرهنگی درخصوص تغییرات حضور زنان در عرصه‌های علمی پس از وقوع انقلاب می‌افزاید: «حرکت صعودی حضور زنان در دانشگاه در بعد از انقلاب هم با قبل از انقلاب قابل‌مقایسه نیست. پیش از انقلاب ۱۵درصد از اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها در اختیار زنان بود اما اکنون ۳۰درصد اعضای هیات‌علمی بانوان هستند. نرخ زنان هیات‌علمی در آمریکا و اروپا ۴۰درصد است. نیمی از جامعه دانشجویی داخل را زنان تشکیل می‌دهند.»

نگاه ویژه در سیاست‌گذاری علمی کشور

به گفته دکتر مخبر، دو نکته در سیاست‌گذاری علمی کشور وجود دارد که در ۲۰سال خروجی‌های ثبت‌شده‌ بین‌المللی ما ۵۰ برابر شده است؛ مسئولان کشور به‌ویژه خود رهبری انقلاب، از اصلی‌ترین راهبردهایی که بر آن تأکید کردند دانشگاه و پیشرفت علم بوده است. مسأله اول دوراندیشی و اندیشه راهبردی حضرت امام است که فرمودند جنگ تمام می‌شود، آنچه مهم است دانشگاه است. دهه اول انقلاب به توسعه کمی اختصاص یافت که دانشگاه‌ها دوباره شکل گرفتند و در استان‌های مختلف توسعه یافتند. این تحولات تا سال ۷۰ روی داد. این استراتژی رهبر انقلاب بود. سال۷۹ ایشان در دانشگاه امیرکبیر در جمع دانشجویان فرمودند جنبش نرم‌افزاری و تولید علم در کشور شکل بگیرد. بعد خود ایشان این مسأله را پایش و پیگیری کردند. بعد از مدتی ایشان فرمودند اکنون کشور باید دارای نقشه جامع علمی باشد. امروز این تحول شکل‌گرفته و جریان علمی قوام‌یافته و منسجم شده است . وی تصریح می‌کند: «برخی می‌گویند این مقالات چه گرهی از مشکلات کشور می‌گشاید؟ تا زمانی که وارد رقابت جهانی علمی در دنیا نشوید، نمی‌توانید خود را محک بزنید که توان چنین کاری را دارید. اگر وارد این رقابت شدید و توانستید قابلیت رقابت دانشی پیدا کنید می‌توانید این ظرفیت دانشی را به فناوری تبدیل کرده و ظرفیت فناورانه خود را به محصول و کالا تبدیل کنید. باید این چرخه شکل بگیرد؛ بنابراین رهبری از همان ابتدا فرمودند این چرخه باید کامل دیده شود و تا انتها مورد توجه قرار بگیرد. ما در این زنجیره توفیقات خوبی را داشتیم و در برخی جاها نیز ناکامی داریم.»

شکست دشمنان در پیشگیری از توسعه علمی

عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره رفتار دشمنان در برابر این رشد علمی که در چند دهه اخیر اتفاق افتاده، می‌گوید: «دشمنان در ابتدا سعی کردند مراکز علمی و دانشگاهی ما را از دانشمندان درجه‌یک خالی کنند. بعد سعی کردند انحرافی در مسیر علمی ایجاد کنند که به مسائل اصلی علمی دنیا ورود پیدا نکنیم؛ درنهایت وقتی در این دو مرحله شکست خوردند، تلاش کردند انسداد و توقف ایجاد کنند. با این هدف شروع به ترور و حذف فیزیکی دانشمندان ما کردند و با این کار می‌توانند جریان علمی را متوقف کنند که مجددا با شکست مواجه شدند.»دکتر مخبر می‌افزاید: «جدیدترین حرکت آنها که یک پروژه برنامه‌ریزی‌شده است، در پی بی‌ارج و منزلت کردن دانشمندان و محققان ایرانی است. این پروژه را تحقیر نام‌گذاری کرده‌ام. باید با این پروژه مواجهه فعال داشته باشیم.»

لزوم ایجاد فضای زیست علمی

به گفته این عضو حقیقی شورای انقلاب فرهنگی، این جریان پاک بسیار گسترده شکل‌گرفته بعد از انقلاب باید صیانت و حمایت شود. در همه جای دنیا برای دانشمندان به‌گونه‌ای فضای زیست علمی فراهم می‌کنند که دغدغه حاشیه‌ای نداشته باشند؛ دغدغه‌هایی از جنس مسکن، دستمزد، تحصیل فرزندان و... . باید جمهوری اسلامی حداقل‌های واقع‌بینانه‌ای را برای این قشر فراهم کند.

سهم ناچیز تحقیقات از تولید ناخالص داخلی

دکتر مخبر دزفولی از منظر آسیب‌شناسی از وضعیت علمی و دانشگاهی کشور بیان می‌کند: «از نقاط کلیدی شکل‌گیری تمدنی نخبه‌های کشور هستند. بی‌توجهی به مجامع دانشگاهی و عدم پشتیبانی مالی دانشگاه پیشینه طولانی دارد. سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی یا GDP کمتر از یک درصد بوده است. آخرین عددی که سازمان برنامه‌وبودجه در جلسه‌ای گزارش دادند ۰.۴درصد تولید ناخالص داخلی بود و بودجه تحقیق و توسعه هم که جدا از این محاسبه می‌شود، همیشه کمتر از یک درصد بوده و اکنون می‌گویند حدود ۰.۵درصد است. این پیشرفت‌ها با توجه به این ۵/۰درصد چیزی جز ایثارگری نیست. این سهم برای کره‌جنوبی حدود ۴درصد و آمریکا ۳درصد و تقریبا در همه کشورهای اروپایی بیش از ۲درصد است. »

بحران علوم پایه در کشور

دکتر مخبر دزفولی توضیح می‌دهد: «نگرانی دیگری که در زمینه‌ علم کشور وجود دارد، این است که در بخش علوم پایه ما آسیب دیده‌ایم. اگر نتوانید علوم پایه را تقویت کنید و استعدادهای شما به سمت رشته‌های پایه سوق داده نشوند، آثار و زیان‌های آن را در دهه‌های بعد خواهید دید.»

روزنامه جام جم