موسیقی که دیده می‌شود

از آنجا که این رشته تخصصی در جشنواره موسیقی فجر جایگاهی ندارد، آهنگسازانی که در این عرصه فعالیت دارند و اتفاقا از بزرگان موسیقی کشور هم هستند، چشم انتظار جشنواره فیلم فجر بوده تا دستاورد آنها در دل فیلم‌های سینمایی شنیده شود، هرچند که عموم علاقه‌مندان در این جشنواره به‌دنبال دیدن فیلم‌ها هستند تا شنیدن آهنگ آن. اما نباید فراموش کرد که موسیقی فیلم، یکی از دستاوردهای مهم در انقلاب اسلامی است، زیرا زمینه رشد و اعتلای این عرصه را فراهم کرده و اتفاقا اولین جوایز سینمایی در این عرصه را در دل جشنواره فیلم فجر به آهنگسازان اهدا کرد.

اهمیت موسیقی در فیلم به حدی است که شاید از آن بشود بعد از دیالوگ‌ به‌عنوان زبان دوم فیلم یاد کرد؛ آن هم زبانی که نیازی به ترجمه ندارد. موسیقی متن از عناصر مهم فیلم است که از بدو فیلمسازی به‌عنوان عنصری جدایی‌ناپذیر در خدمت فیلم قرار گرفت و به مرور جنبه‌‌ حرفه‌ای‌تر و تخصصی‌تری پیدا کرد. موسیقی فیلم از دوره فیلم‌های صامت آغاز شد، زمانی که همچنان صدا در سینما وجود نداشت، با ارگ‌های ورلیتزر موسیقی‌هایی همگام با فیلم نواخته می‌شد. حتی برخی معتقدند که قدمت موسیقی فیلم را باید به قدمت اختراع دستگاه اعجاب‌انگیز سینماتوگراف دانست، چون برادران لومیر در نمایش عمومی اولین فیلم‌شان از موسیقی زنده پیانو استفاده کردند.

فیلم بدون موسیقی، هرگز

موسیقی متن، عنصر پیش‌برنده فیلم است که همگام و به موازات با فیلم و روند قصه پیش می‌رود. نقش موسیقی متن در فیلم به‌حدی است که امروز هیچ فیلمی را بدون موسیقی نمی‌شود تصور کرد. گرچه ممکن است مخاطب عام در طول تماشای فیلم توجه کمتری به موسیقی داشته باشد ولی واقعیت این است که فیلم بدون موسیقی‌متن ابتر می‌شود. مخاطب سینما خیلی وقت‌ها بی‌آن‌که متوجه شود، تحت تأثیر موسیقی یک فیلم می‌گرید، خشمگین می‌شود، می‌ترسد، می‌خندد یا احساس ترس می‌کند. البته موسیقی به تنهایی این کار را انجام نمی‌دهد، بلکه مکملی برای تصاویر فیلم می‌شود تا القای حس به مخاطب صورت بگیرد. امروز اهمیت موسیقی در فیلم به‌حدی است که شاید از آن بشود بعد از دیالوگ به‌عنوان زبان دوم فیلم یاد کرد؛ آن هم زبانی که نیازی به ترجمه ندارد.

آهنگسازی فیلم امری به‌غایت تخصصی است، در‌ واقع پیوندی که موسیقی متن با فیلم دارد، باعث تخصصی‌شدن آن می‌شود و موسیقی فیلم را از موسیقی‌های مستقل متمایز می‌کند. بنابراین آهنگسازی که موسیقی متن یک فیلم را می‌سازد، هم باید‌ اشراف کامل بر موسیقی داشته باشد و هم دنیای تصویر و فیلم را به‌خوبی بشناسد. ساختن موسیقی متن مستلزم هوش و استعداد بالایی است چون آهنگساز دائما با تصمیم‌گیری‌های مهم مواجه می‌شود. هر ژانری از فیلم هم فرم آهنگسازی مختص به خودش را می‌طلبد و طبعا یک آهنگساز با نگرشی که پای یک درام عاشقانه می‌نشیند، نمی‌تواند به سراغ آهنگسازی یک مستند، فیلم کودک یا ژانر وحشت برود. در نتیجه آهنگسازی فیلم طوری نیست که یک آهنگساز حرفه‌ای موسیقی کلاسیک، سنتی یا پاپ بدون کسب دانش و تخصص آن بتواند تجربه موفقی را رقم بزند.

جادوگری آهنگسازان در سینما

ظرافت، ریز‌بینی و نکته‌سنجی از‌جمله فاکتورهای ذهنی است که می‌تواند به ساختن یک موسیقی فیلم تأثیرگذار کمک کند. آهنگسازهای مطرح موسیقی فیلم عمدتا آدم‌های دقیق و نکته‌سنجی هستند؛ تا جایی که انیو موریکونه، جادوگر ایتالیایی موسیقی متن، برای هر‌کدام از سه شخصیت «خوب، بد، زشت» فیلم جاودانه سرجو لئونه از تم‌ها و موتیف‌های منحصر به‌فرد استفاده می‌کند؛ موریکونه برای شخصیت خوب، سازهای بادی را به کار می‌برد، برای شخصیت بد از سوت استفاده می‌کند و برای شخصیت زشت از وکال و صداهای انسانی و حیوانی. یا موسیقی فیلم در اثر جنایی «پدرخوانده» ساخته فرانسیس فورد کوپولا آن‌قدر با محتوای فیلم که فساد، خیانت و دنیای مافیاست، هماهنگی دارد و به‌قدری در پیشبرد درام تأثیرگذار عمل می‌کند که نینو روتا برای «پدرخوانده» کاندیدای جایزه اسکار می‌شود و برای ساندترک «پدرخوانده ۲» به اسکار می‌رسد.
اما آهنگساز برای ساختن موسیقی فیلم با دو انتخاب مهم مواجه است؛ یکی انتخاب بخش‌هایی که احتیاج به موسیقی دارد و دیگری انتخاب مناسب‌ترین موسیقی برای هر بخش. هر دوی این انتخاب‌ها می‌تواند در تعامل با کارگردان اتفاق بیفتد یا می‌تواند تنها نظر شخص خود آهنگساز اعمال شود. آلفرد هیچکاک و برنارد هرمن از‌جمله کسانی هستند که تعامل بین کارگردان و آهنگساز را به‌خوبی معنا می‌کنند. هرمن به وقت خودش از آهنگسازهای مدرن بود و جزو اولین کسانی بود که موسیقی الکترونیک را در ساختن موسیقی فیلم به کار گرفت. هیچکاک و هرمن سال‌ها با هم در فیلم‌های مختلف همکاری کردند و در این میان شاهکار موسیقی متن «سرگیجه» خلق شد تا این دو نشان بدهند که شناخت و درک متقابل کارگردان و آهنگساز از همدیگر چقدر می‌تواند مثمر‌ثمر باشد.

تولد موسیقی فیلم در ایران

طبق آنچه مطبوعات سال‌های دور ایران نوشته‌اند، علینقی وزیری با اجرای موسیقی فیلم «لیلی و مجنون» و شاگردهایش، روح‌ا... خالقی و ابوالحسن صبا با اجرای موسیقی فیلم «طوفان» در دهه دوم سده گذشته، نخستین آهنگسازی‌ها را برای فیلم‌های ایرانی انجام دادند ولی شکل آهنگسازی فیلم در آن زمان متفاوت بود و چندان جنبه تخصصی نداشت. بنابراین مرتضی حنانه را نخستین موسیقی‌نویس فیلم در ایران می‌دانند و بنا به عقیده صاحب‌نظران، گرچه پیش از حنانه هم عده‌ای موسیقی فیلم می‌ساختند ولی اولین تجربه حرفه‌ای ساخت موسیقی فیلم در سال ۱۳۳۳ و در فیلم «عروس دجله» به کارگردانی نصرت‌ا... محتشم رقم خورد. با این حال، فیلم‌های قبل از انقلاب بیش از این‌که به موسیقی متن متکی باشند، به پیروی از سینمای هند به عنصر ترانه‌خوانی و رقص‌ها متکی بودند و بعد از انقلاب بود که موسیقی فیلم به‌طور جدی در ایران جا افتاد. هرچند در اواخر دهه ۴۰ و شروع دهه ۵۰، موسیقی فیلم در ایران شکل جدی‌تری پیدا کرد و فیلم «قیصر» به کارگردانی مسعود کیمیایی جزو اولین فیلم‌هایی بود که موسیقی آن جدا از فیلم هم شنیده شد.

سینمای انقلاب و توجه جشنواره فیلم فجر به موسیقی

توجه کارگردان‌ها به موسیقی متن پس از پیروزی انقلاب اسلامی و سینمایی که دیگر با گذشته غرابتی نداشت و قصد داشت که ماهیت فرهنگی ایران را در کشور گسترده و در جهان اشاعه دهد، بیشتر شد. در سال‌های ابتدایی انقلاب، موسیقی متن به‌عنوان عنصر مهم و کاربردی فیلم شناخته شد و موسیقی فیلم‌هایی همچون «فریاد مجاهد» و «از فریاد تا ترور» تا سال‌ها توسط مردم زمزمه شد و حتی بیشتر از این فیلم‌ها ماندگار شدند.

اما پس از طی شدن سال‌های ابتدایی انقلاب، سینمای ایران توجه خیلی ویژه‌ای به موسیقی کرد و فیلم‌هایی همچون «مادر»، «روز واقعه»، «بوی پیراهن یوسف»، «خیلی دور، خیلی نزدیک»، «باران»، «ملکه» و ... ازجمله فیلم‌هایی است که موسیقی متن‌شان همیشه در حافظه سینمای ایران باقی می‌ماند. احمد پژمان، فرهاد فخرالدینی، حسین علیزاده، مجید انتظامی، کامبیز روشن‌روان و محمدرضا علیقلی، از برجسته‌ترین سازندگان موسیقی فیلم پس از انقلاب هستند که همگی همچنان هم گاه‌گداری فعالیت می‌کنند و در کنار آهنگسازان خوبی از نسل جدید موسیقی فیلم، به سینمای ایران روح و جان دو‌چندان می‌دهند.‌

اما نباید از نظر دور بماند که تعداد آهنگسازان برجسته موسیقی فیلم در ایران کم است و به همین دلیل بعضی از آنها در طول سال چند فیلم سینمایی را آهنگسازی می‌کنند. مسلما تخصصی بودن موسیقی فیلم از دلایل اصلی کم بودن تعداد آهنگسازان فیلم است ولی توجه کمتری که به مقوله موسیقی فیلم می‌شود باعث شده که موزیسین‌های کمتری به این سمت سوق پیدا کنند. سال‌هاست که جشنواره فیلم فجر تنها بزنگاهی است که آهنگسازان موسیقی متن فیلم می‌توانند خودشان را نشان بدهند و حتی در جشن‌ها و جشنواره‌های موسیقایی هم توجهی به این امر نمی‌شود. در سال‌های اخیر با ایجاد بانک موسیقی کانون آهنگسازان سینمای ایران و جمع‌آوری پارتیتور موسیقی فیلم‌ها و همچنین انتشار گزیده موسیقی متن ویژه سینمای پس از انقلاب، تلاش‌هایی جهت یادآوری اهمیت موسیقی متن و انتقال تجربه‌ آهنگسازان برجسته ایرانی به نسل آینده موسیقی شکل گرفته ولی این تلاش‌ها همچنان کافی نیست.

۴۰ سیمرغ آهنگسازی جشنواره فیلم فجر

سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن جشنواره فیلم فجر، تنها جایزه‌ای است که آهنگسازان فیلم‌های سینمایی از آن برخوردار می‌شوند و هیچ‌گاه تلاش آنها در عرصه موسیقی دیده نمی‌شود اما جشنواره فیلم فجر که حتی در دوره‌هایی سیمرغ بلورین به بهترین فیلم اهدا نکرده ولی در ۴۰ دوره گذشته خود همواره این تندیس را به موسیقی متن داده است. محمدرضا علیقلی با ۱۵ بار نامزدی، بابک بیات و مجید انتظامی با ۹ بار، فردین خلعتبری هشت بار، کارن همایونفر هفت بار و حسین علیزاده شش بار نامزدی، رکورددار بخش کاندیدای سیمرغ بلورین موسیقی متن جشنواره فیلم فجر هستند. اما در جمع برندگان این سیمرغ بلورین، حسین علیزاده، مجید انتظامی و محمدرضا علیقلی با چهار سیمرغ بیشترین جایزه را از جشنواره فیلم فجر دریافت کرده‌اند. کارن همایونفر با سه سیمرغ در جایگاه بعدی و آهنگسازان بنامی همچون فرهاد فخرالدینی، بابک بیات، کامبیز روشن‌روان و ناصر چشم‌آذر نیز با دریافت دو سیمرغ از آهنگسازان موفق در جشنواره فیلم فجر هستند.

روزنامه جام جم