تاریخ تذکر نمی‌دهد؛ انتقام می‌گیرد!

این کتاب پیش از آن‌که متنی تاریخی-تحلیلی در مورد نهضت جنگل باشد، کتابی در مورد تحلیل استعمار در ایران است. تنها رابطه‌ استعمارگر و استعمارشده، تسلط است. استعمارگر زندانبانی است که مراقب است تا استعمارشده از تلاش برای مقاصد استعمار دست بر ندارد. این تسلط بر دیگری، ره اورد تمدن جدید غرب است. نام تسلط بر طبیعت، تکنولوژی و نام تسلط بر دیگران، سیاست است؛ غرب ناگزیر از سلطه‌جویی است. در این رابطه‌ تسلط، در سویی استعمارگر است و در سوی دیگر، مردمی هستند که در رگ‌های آنان وحشت، عقده‌های حقارت، ترس و لرز و فرومایگی با مهارت تمام تزریق شده ‌است. التیام چنین مردمی و بازگرداندن ارزش‌های انسانی به آنان و دمیدن شجاعت و امید در کالبدشان کار بسیار دشواری است. در دو قرن اخیر جنبش‌ها، قیام‌ها و مبارزه‌های زیادی در ایران شکل گرفته تا این مردم به سوی التیام کامل دردها و زخم‌های عمیق و کاری تاریخ خود نزدیک شوند؛ نهضت جنگل در شمال، تنگستانی‌ها در جنوب، شیخ‌محمد خیابانی در تبریز و کلنل محمدتقی‌خان پسیان در مشهد نمونه‌هایی از این جنبش‌هاست. در این کتاب، ماجرای میرزا کوچک‌خان یکی از تذکرهای تاریخ است که به گوش مخاطب می‌رسد؛ گویی نویسنده یک فیلم مستند با مدت زمان هشت سال را نمایش می‌دهد.
اولین ویژگی مهم این اثر، منبع‌شناسی آن است. با توجه به ارجاع به منابع، نویسنده اسناد و منابع ۱۰۰ سال گذشته در موضوع پژوهش خود را مشاهده کرده و رونوشت اسناد تاریخی و متن برخی اشعار مربوط به وقایع را در کتاب آورده است، بنابراین کتاب تصویر دقیق و قابل اعتمادی از شرایط منتهی به پدیداری نهضت جنگل به دست می‌دهد. وضعیت معیشت و اقتصاد، شکاف‌های سیاسی، فقدان امنیت و نیروی نظامی در خدمت امنیت، فقدان خردسیاسی حاکمیت وقت به‌علاوه‌ نوع حضور استعمارگران و چگونگی تقابل‌شان با این شرایط، زندگی مردم را در وخامت و بحران قرار می‌دهد. در این میان کسانی مانند میرزا کوچک‌خان با دو نیروی مسلمانی و وطن‌دوستی، قیام مسلحانه می‌کنند.
کتاب، ابتدا مقدمات شکل‌گیری نهضت جنگل را بیان می‌کند و وضعیت ایران (به‌ویژه گیلان) را در آستانه‌ جنگ جهانی اول شرح می‌دهد، سپس عوامل به‌وجود آمدن نهضت و شرایط تداوم و شکست آن را می‌کاود. طبق محاسبات چرچیل، دولت بریتانیا در مدت کوتاهی از نفت ایران ۴۰ میلیون لیره به جیب زده است. چرچیل در این زمان ایران را «سرزمین افسانه‌ای پریان» می‌داند که: «پاداشی آورده ‌است که فراتر از درخشان‌ترین و بلندپروازانه‌ترین آرزوهای‌مان بوده ‌است». این درآمد حاصل از نفت ایران براساس یک قرارداد همکاری دو جانبه نبود، بلکه از تسلط و دست‌اندازی بریتانیا بر تمامی شئون زندگی ملت خبر می‌دهد.
پس از انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمانچای، روس‌ها گیلان را متعلق به خود می‌دانستند. روس‌ها در تعرض و تجاوز به ابعاد مختلف زندگی مردم از هیچ کاری فروگذار نشدند و بیشتر مسئولان دولتی رشت نیز در سوی آنها ایستادند؛ این موضوع، رشت را آماده‌ خروش کرد. به موجب گزارش رسمی کارگزاران رشت و انزلی، از ۲۷ ذی‌القعده ۱۳۲۷ تا آخر ذی‌الحجه۱۳۲۸هـ‌ق ۲۱۰۰تن قزاق و سالدات روسی برای سرکوب اعتراضات مردمی وارد رشت شد. کارگزاران روس حمل هر نوع سلاح از سوی مردم را قدغن کردند تا جایی که چاقو‌ی قصابی‌ها، هر روز و شب با برگه‌ رسید به آنان تحویل داده و پس گرفته می‌شد.
حاکمیت مرکزی ایران در جنگ جهانی اول اعلام بی‌طرفی می‌کند اما این بی‌طرفی از سوی استعمارگران نقض می‌شود و متین‌السلطنه در روزنامه حقیقت (چاپ اسلامبول) می‌نویسد: «با وضعیت امروزه و در حالی که هیچ‌یک از دول متحارب، رعایت بی‌طرفی ما را نمی‌کنند، اگر به این رویه مداومت نماییم، جز یک ملت بی‌حس و ملتی که در وقت مردن، آن تلاش آخری را نکرده و ملتی که پس از مردن از دوست و دشمن به یکسان بر او خواهند خندید، مسلما به طوری دیگر در تاریخ دنیا معرفی نخواهیم شد». اعلان جهاد از سوی علمای اسلام با خطاب به تمامی فرقه‌های اسلامی و قیام افرادی مانند میرزا کوچک‌خان و تداوم و بزرگی این قیام‌ها در قرن اخیر، باعث شد که دوست و دشمن به ما نخندند و به طوری دیگر معرفی شویم. در میان یاران جنگل، نامی هست که ایرانی نیست اما در کنار سردار جنگل، مبارزه می‌کند و تنها کسی است که همراه با او می‌میرد. گائوک - افسری آلمانی در نهضت جنگل- نشان داد که حق‌طلبی و آزادیخواهی در ورای تعلق به خاک و ذیل نام انسان و وجدان، چگونه ممکن است. در نهایت ما مردمی هستیم که باید جای خودمان را در مناسبات اکنون جهان پیدا کنیم. بدون فهم گذشته و شنیدن تذکر تاریخ، ممکن نیست از اکنون‌زدگی و تأخر تاریخی رها شویم.