کانی‌های جدید در شهاب‌سنگ بومیان سومالی

هرچند نتایج این یافته‌ها هنوز در نشریات علمی داوری نشده، اما توانسته بسیار خبرساز شود؛ به‌ویژه که یکی از این دو کانی کشف‌شده در شهاب‌سنگ آهنی ۱۵ تنی العلی به افتخار لیندی الکینز- تانتون، دانشمند علوم سیاره‌ای و پژوهشگر ارشد ماموریت سایکی سازمان فضایی آمریکا «الکینزتانتونیت» نام‌گذاری شده است؛ نامی که به گفته دکتر حامد پورخرسندی، شهاب‌سنگ‌شناس و پژوهشگر پسادکترای دانشگاه بروکسل در بلژیک قادر خواهد بود توجه مردم را به این ماموریت ناسا جلب کند؛ ماموریتی که قرار است سال آینده با هدف اکتشاف و درک بهتر سیارک فلزی سایکی۱۶ پرتاب شود.

گفته می‌شود که در هر روز حدود ۱۰۰تن شهاب به جو زمین برخورد می‌کند که از این مقدار فقط حدود ۵۰۰تن شهاب‌سنگ در سال به خاک زمین می‌رسد و از این ۵۰۰تن فقط حدود پنج یا شش تن به‌طور قطعی قابل بازیابی است. شهاب‌سنگ العلی با وزن ۱۵.۲تن در شمار شهاب‌سنگ‌های بزرگی قرار دارد که تاکنون پیدا شده‌اند. دکتر حامد پورخرسندی، شهاب‌سنگ‌شناس و پژوهشگر پسادکترای دانشگاه بروکسل در گفتگو با جام‌جم درباره زمان برخورد این سنگ به زمین می‌گوید: «مشخص نیست شهاب‌سنگ العلی چه سالی به زمین برخورد کرده است. فقط می‌دانیم این شهاب‌سنگ در بیابان‌های اطراف شهر العلی به‌مدت بسیار طولانی حضور داشته و شتربان‌ها و سایر بومی‌های آن منطقه این سنگ را بین پنج تا هفت نسل می‌شناختند و می‌دانستند که سنگی آسمانی است و از آن برای مسیریابی و تیز کردن چاقوهای‌شان استفاده می‌کردند.»
وی تصریح می‌کند: «در نتیجه، احتمال دارد که اجداد این افراد سقوط سنگ را دیده باشند، اما تاکنون هیچ آزمایش سن‌سنجی روی آن انجام نشده است. دو سال قبل در اواخر تابستان ۱۳۹۹، از این سنگ نمونه‌برداری شد و بعد از بررسی اولیه مشخص شد که این جرم، شهاب‌سنگ و به‌طورخاص از نوع شهاب‌سنگ‌های آهنی است.»

به‌طورکلی شهاب‌سنگ‌ها محتوای مقادیری آهن به‌صورت آلیاژ آهن و نیکل است و براساس درصد آهنی که دارد در سه گروه شامل شهاب‌سنگ‌های فلزی محتوی ۹۸درصد فلز، شهاب‌سنگ‌های فلزی‌سنگی محتوی ۵۰درصد سنگ و ۵۰درصد فلز و شهاب‌سنگ‌های سنگی که محتوای رگه‌های باریکی از فلز هستند طبقه‌بندی می‌شوند.

دکتر پورخرسندی در این‌خصوص می‌گوید: «بیش از ۹۰درصد ترکیبات شهاب‌سنگ‌های سنگی از جنس سنگ است. دسته دیگر، شهاب‌سنگ‌های آهنی هستند که قسمت عمده آن‌ها مخلوطی از فلز آهن و مقادیری نیکل است و دسته بعدی، شهاب‌سنگ‌های سنگی آهنی است که معمولا از نصف آهن و نصف سنگ تشکیل شده و شهاب‌سنگ العلی از نوع شهاب سنگ آهنی است.»

کشف کانی‌های جدید در شهاب سنگ العلی

نکته مهم در مورد شهاب‌سنگ العلی، کشف دو کانی جدید از ترکیب عناصر فسفر، اکسیژن و آهن است. هرچند این دو کانی در دهه ۶۰خورشیدی (۸۰میلادی) به‌صورت مصنوعی در آزمایشگاه به‌دست محققان فرانسوی تولید شده بود، اما هرگز در طبیعت یافت نشده بودند. پژوهشگران دانشگاه آلبرتا در ۷۰ گرم نمونه‌ای که از شهاب‌سنگ العلی برداشته بودند این دو کانی را شناسایی کردند و نام‌های العلیت (elaliite) با فرمول Fe ۹ PO ۱۲ - برگرفته از نام شهاب‌سنگ- و الکینزتانتونیت (elkinstantonite) با فرمول Fe ۴ (PO ۴) ۲ O برگرفته از نام لیندی الکینز-تانتون، دانشمند علوم سیاره‌ای را برای این کانی‌ها برگزیدند.

دکتر پورخرسندی درباره این کانی‌ها توضیح می‌دهد: «یکی از همکاران ما بخشی از نتایج مطالعه روی این شهاب‌سنگ را اعلام کرده که از ظهور دو کانی و احتمالا سه کانی جدید خبر می‌دهد. ترکیبات طبیعی غیرآلی کانی نامیده می‌شود. دو کانی جدید العلی از ترکیبات فسفر و آهن هستند که پیش از این در شهاب‌سنگ‌ها دیده نشده بود. وقتی عناصر کنار هم قرار می‌گیرند، تغییرات اندکی در فشار، دما و مقدار اکسیژن در آن‌ها موجب می‌شود کانی‌های متفاوتی تشکیل شود. به‌طورخاص در مورد این دو کانی، ما ترکیبات فسفر، اکسیژن و آهن را داریم که شرایط طبیعی برایشان به‌گونه‌ای بوده که امکان تشکیل این دو کانی جدید میسر شده است.»

شهاب‌سنگ‌ها کلید معدن‌کاوی فضایی

در سال‌های اخیر موضوع معدن‌کاوی فضایی بسیار مطرح شده است که می‌تواند در دهه‌های آینده استخراج منابعی، چون آهن، نیکل، کبالت، طلا، پلاتین و سایر فلزات مهم را از سیارک‌ها امکان‌پذیر کند، اما سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که کشف شهاب‌سنگ‌ها و بررسی کانی‌های موجود در آن‌ها چه کمکی به تلاش برای رسیدن به معدن‌کاوی فضایی خواهد کرد؟ دکتر پورخرسندی در این‌خصوص توضیح می‌دهد: «درحقیقت، اولین‌بار توجه ما به این مسأله جلب شد که در آینده می‌توانیم از سیارک‌ها مواد معدنی استخراج کنیم و این به‌لطف بررسی شهاب‌سنگ‌ها بود. بیش از ۱۰۰سال بررسی شهاب‌سنگ‌ها به ما نشان داده در این سنگ‌ها بعضی عناصر، فراوانی بیشتری دارند. به عنوان‌مثال، عناصر گروه پلاتین در زمین بسیار نادرند در حالی که در برخی از گروه‌های شهاب‌سنگی به‌ویژه شهاب‌سنگ‌های آهنی مقدار بیشتری از این عناصر وجود دارد. درنتیجه در آینده دور این منابع می‌توانند به‌دست معدن‌کاو‌های فضایی کندوکاو‌شوند. درنظر داشته باشید که معدن‌کاوی سیارک‌ها می‌تواند برای استخراج مواد مختلف و با دو رویکرد مشخص انجام شود. رویکرد اول، استخراج این مواد از سیارک‌ها و حمل آن‌ها به زمین است و رویکرد دوم، استخراج و استفاده از آن‌ها در ماموریت‌های فضایی در خود فضاست.»

وی تاکید می‌کند: «احتمال اجرای رویکرد اول بسیار پایین است و توجیه اقتصادی هم ندارد، اما در فضا می‌توانیم از این مواد استفاده کنیم. البته این نکته را نباید فراموش کرد که بحث معدن‌کاوی فضایی درحال حاضر در مرحله بررسی این موضوع است که چه سیارک‌هایی چه موادی را بیشتر در اختیار دارند به امید این‌که در آینده دور شاید بتوان بعضی از آن‌ها را استفاده کرد.»

ماموریت سیارکی ناسا

همان‌طورکه پیشتر گفته شد یکی از دو کانی کشف‌شده در شهاب‌سنگ العلی نامش را از لیندی الکینزــ تانتون می‌گیرد. دانشمندی که از سال‌ها قبل روی سیارک فلزی سایکی۱۶ پژوهش کرده و اکنون پژوهشگر ارشد ماموریت فضایی سایکی است که براساس تازه‌ترین برنامه زمان‌بندی قرار است مهر ۱۴۰۲/اکتبر ۲۰۲۳ به‌سمت این سیارک پرتاب شود. حامد پورخرسندی درباره این‌که نام‌گذاری کانی الکینزتانتونیت در شهاب‌سنگی آهنی تا چه حد خواهد توانست توجه مردم را به ماموریت سیارکی ناسا جلب کند، می‌گوید: «معمولا وقتی کانی جدیدی پیدا می‌شود براساس محل کشف یا به‌نام افراد تاثیرگذار در زمین‌شناسی و کانی شناسی نام‌گذاری می‌شود. به‌عنوان‌مثال، نام‌گذاری کانی العلیت نشان می‌دهد این کانی داخل شهاب‌سنگ العلی پیدا شده است، اما کانی الکینزتانتونیت به افتخار سیاره‌شناس و زمین‌شناس معروفی نام‌گذاری شده که به‌خصوص درزمینه شناخت منظومه خورشیدی، شناخت زمین و سیارک‌های آهنی فعالیت کرده است. شهاب‌سنگ‌های آهنی، چون العلی بسیار جالبند، زیرا اعتقاد بر این است که به احتمال زیاد، بسیاری از آن‌ها از هسته پیش‌سیاره‌های قدیمی به‌وجود آمده‌اند و برخی دیگر از شهاب‌سنگ‌های آهنی به برخورد‌های میان سیارک‌هایی که ترکیبات آهن داشته‌اند مربوطند. در این‌مورد، یکی از دو سیارکی که به‌هم برخورد کرده‌اند به شکل گوی مذاب در می‌آید و ما قطعاتی از این گوی مذاب را به شکل شهاب‌سنگ‌های آهنی پیدا می‌کنیم. ماموریت سایکی قرار است سیارکی را بررسی کند که به احتمال زیاد از مقادیر بالای آهن تشکیل شده و از آنجا که به‌نظر می‌رسد شهاب‌سنگ العلی از سیارکی آهنی آمده باشد، نام‌گذاری یکی از کانی‌های کشف‌شده در آن به‌نام دانشمند ارشد ماموریت سایکی بسیار جالب است و انتشار این خبر می‌تواند دید عموم را به‌سمت ماموریت سایکی بکشاند.»

روزنامه جام جم