درگذشت او مصداق بارز این بیت است: از شمار دو چشم یک تن کم / وز شمار خرد هزاران بیش. برای فهم استاد محمود فرشچیان باید به اصفهان دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی بازگشت؛ شهری که هنوز نبض تاریخ در کوچه‌پس‌کوچه‌هایش می‌زد و صدای چکش مسگران و قلمزنان در بازار قیصریه، موسیقی متن زندگی روزمره بود. محمود، فرزند حاج غلامرضا تاجری که با فرش سر‌و‌کار داشت، در چنین اتمسفری چشم به جهان گشود. این اولین و مهم‌ترین کلیدواژه در شناخت اوست: فرش. او پیش از آن‌که نقاشی را بیاموزد با جهان انتزاعی و در عین حال منظم طرح و رنگ در قالی‌های ایرانی مأنوس شد. پدرش ناخواسته اولین استاد او بود. وقتی محمود را برای خرید فرش به‌همراه می‌برد، درواقع اورا به کلاس درسی می‌بردکه در آن ترکیب‌بندی، ریتم، رنگ‌شناسی واسطوره‌شناسی ایرانی درتار‌و‌پود پشم وابریشم تنیده شده بود. اودرمصاحبه‌ای کمتردیده‌شده، گفته بود: «نقشه قالی، خلاصه شده باغ‌های بهشت است. نظمی کیهانی دارد که از یک نقطه شروع می‌شود وبه بی‌نهایت می‌رسد».جام‌جم به مناسبت درگذشت استاد محمود فرشچیان باجمعی ازاهالی فرهنگ درباره ویژگی‌های او ومؤلفه‌های آثارش گفت‌وگو کرده است.
پیونددهنده سنت و تجدد در هنر نگارگری
دکتر علیرضا اسماعیلی، عضو هیأت علمی و دبیر فرهنگستان هنر درباره درگذشت استاد فرشچیان، می‌گوید: درگذشت استاد فرشچیان عضو پیوسته فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، ضایعه بزرگی برای هنر ایران است. این ضایعه، جامعه هنری را در غم و اندوه فراوان فرو برد. استاد فرشچیان پیونددهنده سنت و تجدد در هنر نگارگری و یادآور هنر ایران در اداور مختلف هنری بوده است. باورهای مذهبی را در آثاری چون «عصر عاشورا»، «ضامن آهو» و «غدیر» به تصویر درآورد تا با توجه به این‌که هنر، زبان ماندگاری است، تجلی بیشتری داشته باشد. او با این‌که سال‌ها در غرب می‌زیست اما همچنان یک هنرمند اصیل ایرانی باقی ماند و نماینده فرهنگ و تمدن ایرانی در غرب بود. او با هنر ایرانی، تبدیل به یک شخصیت جهانی شده بود و نشان داد که هنر سنتی نگارگری می‌تواند زبان امروزی و جهانی داشته باشد.
استاد فرشچیان، نماینده مکتب هنری اصفهان در روزگار ما بود و چه نماینده شایسته‌ای. او با همه جلوه و شکوهی که داشت، متواضع بود و همین تواضع به هنر او اعتلا بخشید.
بیان مفاهیم عرفانی و انسانی در هنر فرش
محمدجواد اینانلو، مدیر موزه فرش ایران هم درباره این که آثار استاد فرشچیان در طول این سال‌ها چقدر توانست بر طراحی نقش فرش‌های ایران تأثیرگذار باشد، می‌گوید: استاد محمود فرشچیان یکی از برجسته‌ترین هنرمندان معاصر ایران است که بیش از هرچیز به‌عنوان احیاگر خلاق در عرصه نگارگری شناخته می‌شود. اما دامنه فعالیت‌های او فراتر از قلم‌مو و بوم است؛ به‌طوری‌که او با نگاه هنرمندانه و ریشه‌دار خود، نقشه‌های فرش ایرانی را دگرگون و به عرصه‌ای تازه وارد کرد. هنر فرش در نگاه فرشچیان نه‌فقط یک هنر دستی بلکه بستری برای روایتگری و بیان مفاهیم عرفانی و انسانی است.
بازآفرینی طرح‌های کلاسیک با‌ذوق معاصر
مدیر موزه فرش با تاکید بر این‌که فرشچیان اساسا در حوزه فرش دو مسیر عمده را دنبال کرده، اضافه می‌کند: او در درجه اول، با طراحی نقشه‌های نوآورانه و با الهام از سبک مینیاتور ایرانی، به خلق طرح‌هایی پرداخت که در آنها، هارمونی، رنگ، حرکت، خطوط و جزئیات دقیق به اوج می‌رسند. بسیاری از این طرح‌ها پیشتر به شکل تابلوی نقاشی وجود داشته و سپس برای بافت فرش بازطراحی شده‌اند. فرشچیان با شناخت عمیق از تاریخ و سبک‌های قدیمی فرشبافی ایران، بسیاری از طرح‌های کلاسیک را با تغییرات ظریف و هماهنگ با ذوق معاصر، بازآفرینی کرده است.
نفیس‌ترین نقشه فرش‌ها از تابلوهای استاد برگرفته شده‌اند
اینانلو در پاسخ به این سؤال که معروف‌ترین نقشه‌هایی که توسط استاد فرشچیان، طراحی و در قالب فرش دستبافت اجرا شده چه بوده، می‌گوید: تابلوی عصر عاشورا که در سال۱۳۵۵ خلق شد ازجمله این آثار است. رنگ‌های عمیق قرمز و سیاه،چهره‌های اندوهگین و روایت تصویری غم کربلا در بافت فرش و تراکم بالای گره‌ها برای انتقال ظرافت چهره‌ها از مؤلفه‌های این اثر است.
همچنین فرش ضامن آهو که برگرفته از اثر مذهبی استاد درباره امام رضا(ع) است و با استناد به ماجرای ضامن آهو، دارای ویژگی‌های آرامش بصری از طریق رنگ‌های سبز، طلایی، کرم و همین‌طور ترکیب طبیعت و معماری حرم است. علاوه بر اینها فرش آفرینش از دیگر آثار در این زمینه است که بازتاب لحظه دمیدن روح در انسان را تصویرکرده و بیانگر مفاهیم عرفانی به مدد نورپردازی مرکزی، خطوط منحنی ملایم و به‌کارگیری رنگ‌های آرامش‌‌بخش فیروزه‌ای و طلایی بوده است. فرش پنچمین روز آفرینش برگرفته از تابلوی دیگر استاد که به آفرینش پرندگان و طبیعت اشاره دارد، است. پرندگان و گل‌ها در این اثر به‌واسطه رنگ‌های متنوع و ترکیب‌بندی پویا تصویر شده‌اند. در عین‌حال، فرش کعبه نیز از دیگر نقشه فرش‌های معروف به‌شمار می‌رود. استاد فرشچیان در این اثر مذهبی، با تمرکز بر خانه خدا و ترکیب معماری دقیق با نقوش اسلیمی و رنگ‌های مشکی، طلایی و لاجوردی، اثری جاودانه خلق کرده است.
آثار فرشچیان پلی میان سنت و نوآوری ایجاد کرده است
مدیر موزه فرش در پاسخ به سؤال دیگری درباره این‌که تاثیر استاد فرشچیان بر هنر فرشبافی ایران را چطور ارزیابی می‌کنید، می‌گوید: او اثبات کرد که نقاشی مینیاتور می‌تواند مستقیما به نقشه فرش تبدیل شود، بی‌آن‌که روح اصلی اثر از بین برود. آثار این هنرمند باعث شد تا فرش به‌عنوان یک رسانه هنری معاصر شناخته شود؛ نه صرفا یک کالای تزئینی. بسیاری از طراحان فرش از سبک رنگ‌آمیزی، حرکت خطوط و روایتگری تصویری فرشچیان تأثیر گرفته‌اند. محمود فرشچیان با نگاه خلاق، هم میراث فرش ایرانی را حفظ و هم آن را وارد عرصه‌های تازه کرد. او نشان داد که تاروپود فرش می‌تواند همچون بوم نقاشی، روایتگر داستان‌ها، اسطوره‌ها و مفاهیم عرفانی باشد. آثار او در این حوزه پلی میان سنت و نوآوری ایجاد کرده؛ پلی که همچنان استوار و الهام‌بخش است.
ما وارثان استاد فرشچیان در نگارگری هستیم
حسین تنکابنی یکی از هنرمندانی است که درباره استاد فرشچیان می‌گوید: من خود را از شاگردان غیرمستقیم استاد می‌دانم، سابقه آشنایی من با ایشان به سال۱۳۷۱در موزه هنرهای معاصر تهران برمی‌گردد. ازهمان دیدار اول با ایشان، به این نکته اشاره کردم که واله و شیدای آرایه‌های مستتر درهنر مینیاتور هستم. ازآنجایی‌که من چیزی حدود ۲۰ سال طراحی معماری حرم سیدالشهدا(ع) و حضرت رقیه(س) رابه‌‌عهده داشتم، همواره در این مسیر از راهنمایی‌های استاد بهره می‌گرفتم و در طول این سال‌ها با ایشان در ارتباط بودم. بدون‌شک او یکی از معدود استادانی بود که صرف‌نظر از چیره‌دستی و مهارت بالا در هنر، از جایگاه والایی در اخلاق و خلوص هم برخوردار بود.استاد فرشچیان درطول یک عمرفعالیت مستمر، انقلاب تازه‌ای در حیطه نگارگری ایرانی به‌وجود آورد. می‌توان گفت ما امروز از وارثان استاد فرشچیان در نگارگری هستیم.
اثر منحصر به فرد عصر عاشورا
عباس جهانی، مسئول تالار استاد فرشچیان در موزه آستان قدس رضوی از دیگر کسانی است که درباره آثار استاد، توضیح می‌دهد: در حال حاضر از استاد فرشچیان ۱۸ اثر به‌صورت مینیاتور در موزه آستان قدس رضوی وجود دارد که با تکنیک اکریلیک ارائه و به آستان قدس اهدا شده است. قدیمی‌ترین تابلو در این ارتباط عصر عاشورا است. داستان شکل‌گیری این تابلو از زبان خودشان این‌طور بیان شده که در سال ۱۳۵۴، در روز عاشورا ایده تصویرکردن این اثر به ذهن‌شان می‌رسد و این کار را خلق می‌کند. استاد فرشچیان همیشه به این مسأله اشاره داشته که اگر قرار باشد درآن دنیا چیزی دستگیر من شود تابلوی عصرعاشورا خواهد بود. جالب است که تنها اثری که امضای استاد با عنوان محمود فرشچیان رحمت‌الله‌علیه در زیر آن آمده، همین تابلوست. این تابلو در سال ۵۵ تصویر می‌شود ولی در سال ۶۹ به آستان قدس رضوی از سوی ایشان اهدا می‌شود. آخرین اثر او عرش بر زمین است که در سال ۱۳۹۶ به موزه اهدا شده و نمایانگر قتلگاه امام حسین(ع) است؛ البته تابلوی روز آفرینش از تابلوی عصر عاشورا قدیمی‌تر است ولی اولین اهدای ایشان به موزه آستان قدس رضوی، تابلوی عصر عاشورا بوده است.او در نگارگری با به‌کارگیری رنگ‌ها و استواری خطوط، شیوه نوینی را در این حیطه پدید آورد؛ به‌خصوص این‌که تمام آثار ایشان دارای مضامین عرفانی بوده است.
تمام آثار استاد سرشار از نمادها و مفاهیم متعدد است
مهناز اسدالله، مدیر موزه استاد فرشچیان در کاخ سعدآباد درباره این هنرمند بی‌بدیل می‌گوید: من هم از طرف موزه استاد فرشچیان و همین طور مجموعه سعدآباد، درگذشت تاسف بار استاد را به جامعه هنری تسلیت می‌گویم. خوشبختانه ما در مجموعه سعدآباد این افتخار را داشتیم که از آثار ایشان نگهداری کنیم. در حال‌حاضر ۶۱ اثر از ایشان در این موزه نگهداری می‌شود که عصر عاشورا، ضامن آهو و پنجمین روز آفرینش از جمله این آثار هستند.
از دیگر شاخص‌ترین آثار استاد فرشچیان نیز می‌توان به تابلوهای خوان سوم رستم، سیمرغ، سحر و دور باده اشاره کرد. تنوع رنگ از شاخصه‌های مهم آثار این هنرمند بزرگ بوده است.
در عین‌حال، مخاطب با دقیق شدن در هرکدام از تابلوهای او می‌تواند با جزئیات زیاد در هراثر مواجه شود که این نشان می‌دهد هدف استاد از خلق یک تابلو، تنها به کشیدن یک نقاشی محدود نمانده بلکه در هر اثر خود، نمادها و معانی متعددی را به کار برده است.
یکی دیگر از ابداعات استاد فرشچیان، تغییر چهره‌ها در مینیاتور از حالت سنتی به رئال و به‌کارگیری مضامین عرفانی و مذهبی است. به‌طور کلی او هنرمندی بوده که برای انتخاب موضوعات، خود را محدود نمی‌کرده و از مفاهیم امروزی هم بهره گرفته است.
در برخی از تابلوهای استاد، در کنار نقاشی به ابیاتی هم برمی‌خوریم. جالب این که برخی از این اشعار به دستخط استاد نوشته شده‌اند. نمونه بارز این مسأله، تابلوی ضیافت است که شعر این تابلو به خط ایشان بوده است. همچنین، استاد فرشچیان از شعر:
من این حروف نوشتم چنان که غیر ندانست
تو هم ز روی کرامت چنان بخوان که تو دانی
الهام گرفته است.
او غیرمستقیم پل ارتباطی با بازدیدکنندگان موزه داشت
اسدالله در پاسخ به این سؤال که دیدگاه استاد فرشچیان نسبت به موزه فرشچیان در این سال‌ها چه بوده است نیز می‌گوید: او هر هفته با موزه در تماس بود و خیلی برایش اهمیت داشت که نظر بازدیدکنندگان درباره آثارش چه بوده است. از اینها گذشته او غیرمستقیم، پل ارتباطی با بازدیدکنندگان داشت و هر هفته جویای امور موزه بود و احوال پرسنل را می‌پرسید.
