آیت‌ الله طالقانی را زود از دست دادیم | مردمی‌شدن نهضت‌ ملی شدن صنعت نفت به‌دلیل فعالیت‌های آیت‌الله کاشانی و فداییان اسلام بود

نشو و نمای این شخصیت پارسا در خانواده‌ای متدین و تربیت در ظل توجه پدری روحانی از یک‌سو و مقارن بودن سال‌های آغازین زندگی او با مداخلات استعمار در کشور ما و مقاومت گسترده مردمی با این تحمیلات او را با عمق کینه استکبار و استعمار نسبت به مسلمانان به‌ویژه ایرانیان آزاده و ایران اسلامی آشنا کرد.

از همین‌رو با عزمی راسخ و کینه‌ای مقدس ضمن فرا گرفتن دانش دینی به افشای اقدامات رژیم وابسته پهلوی و تحرکات استکبار در ایران و کشورهای اسلامی پرداخت.

تلاش آیت‌ا... طالقانی در راه برپایی حکومت اسلامی و اقامه نمازجمعه پس از پیروزی انقلاب نشان داد که ایشان همراه با بنیان‌گذار جمهوری اسلامی تأسیس نظام را برای جاودانه ماندن انقلاب و تداوم آرمان‌ها ضروری می‌داند.

متاسفانه برخی از گروه‌ها همواره در پی مصادره مطلوب آقای طالقانی هستند، سیدمحمود علایی طالقانی روحانی شیعه، فعال سیاسی و اجتماعی، عضو جبهه ملی دوم و یکی از مؤسسان نهضت آزادی ایران بود که در آخرین روزهای تابستان سال 59 یعنی درست در 19 شهریور درگذشت.

درباره شخصیت مرحوم طالقانی با موسی حقانی، رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن از نگاه‌تان می‌گذرد.

جناب آقای حقانی 44 سال از درگذشت آیت‌ا... طالقانی می‌گذرد اما متاسفانه مصادره به مطلوب آقای طالقانی هنوز ادامه دارد. در سالروز کودتای 28 مرداد امسال کلیپی به صورت تقطیع شده از ایشان انتشار داده شد مبنی براین‌که آیت‌ا... طالقانی نسبت به همراهی آیت‌ا... کاشانی و فداییان اسلام نسبت به کودتا هشدار داده بود، بفرمایید اصل ماجرا چه بود؟

سخنرانی مرحوم آیت‌ا... طالقانی را که در روز 14 اسفند 1357 بر مزار دکتر مصدق ایراد کردند، بدون این‌که گفته شود این سخنرانی در چه شرایطی ایراد شده و اصلا هدف آیت‌ا... طالقانی از این صحبت‌ها چه بوده، با یک تقطیع ناجوانمردانه، هم فداییان اسلام و هم آیت‌ا... کاشانی را متهم می‌کنند که در کودتا دست داشته‌اند. این نشان می‌دهد ما هنوز گرفتار جنگ نرم انگلیسی‌ها هستیم و نتوانسته‌ایم آنها را بشناسیم.

اگر انصاف داشته باشند کل ماجرا را تعریف می‌کنند. حداقل آن بخش سخنان آیت‌ا... طالقانی را که می‌خواهی بگذاری، کل آن را بگذار. کل سخنرانی آیت‌ا... طالقانی منتشر شده است و مخاطبان می‌توانند مراجعه کنند و بخوانند یا صدای آن سخنرانی است و گوش دهند.

در آنجا آیت‌ا... طالقانی اشاره می‌کنند به این‌که دو عامل باعث شد آن نهضت بزرگ شکست بخورد؛ یکی از آنها اختلاف‌افکنی بین سران و رؤسا بود. می‌گوید من پیش آیت‌ا... کاشانی رفتم. ایشان یک ظرف خربزه آورد. من تا خربزه را دیدم، گفتم: «آقا! مواظب باشید، دارند پوست خربزه زیرپایتان می‌گذارند.» آیت‌ا... کاشانی می‌گویند: «نه، خیالتان راحت باشد. من فریب نمی‌خورم.» بعد ایشان به بعضی از اطرافیان آیت‌ا... کاشانی اشاره می‌کند که اشاره درستی هم هست. واقعا بعضی از اطرافیان آیت‌ا... کاشانی، اگر نگوییم که با سرویس‌های بیگانه در ارتباط بودند که ظاهرا برخی بوده‌اند اما آتش‌بیار معرکه بودند، ولی در اطراف دکتر مصدق هم از این آدم‌ها بودند.
آقای طالقانی در ادامه اشاره می‌کنند که اطرافیان دکتر مصدق، خودشان را رهبر حساب می‌کردند و دکتر مصدق را به حساب نمی‌آوردند و داشتند زیرآب دکتر مصدق را می‌زدند. آیت‌ا... طالقانی اشاره بسیار درخشانی به فدائیان اسلام دارند که در این کلیپی که پخش شده، حذف می‌شود. آن فراز درخشان این است که مردمی شدن نهضت، ملی‌شدن صنعت نفت است.

به نظر من آیت‌ا... طالقانی یکی از گوهرهای با تجربه و بینش بود که خیلی زود از دست دادیم. ایشان در سال 57 می‌گوید: اساسا مردمی شدن نهضت ملی‌شدن صنعت نفت به دلیل فعالیت‌های آیت‌ا... کاشانی، آیت‌ا... خوانساری و فدائیان اسلام بود. چون جریانی ملی در کشور قدرت بسیج مردم را نداشت. خودش می‌توانست به میدان بیاید و آمد. تلاش‌های جبهه ملی از مجلس پانزدهم شروع شد، ولی جبهه ملی قادر نبود ملی شدن صنعت نفت را به یک نهضت مردمی تبدیل کند، حرکت جبهه ملی یک حرکت پارلمانی بود و توانست موفقیت‌هایی را هم به دست بیاورد، ولی نهضت ملی صنعت نفت از جایی مردمی می‌شود که آیت‌ا... کاشانی، آیت‌ا... خوانساری، سایر علما و مخصوصا فدائیان اسلام پای کار می‌آیند.

آیت‌ا... طالقانی کدام اقدام فداییان اسلام را در نهضت ملی‌شدن نفت حائز اهمیت می‌شمارد؟

آیت‌ا... طالقانی به این نکته اشاره می‌کنند که فدائیان اسلام با دو اقدام مهم توانستند به ملی شدن صنعت نفت کمک کنند. یکی برداشتن مانع هژیر که پس از او انتخابات آزاد برگزار شد و مجلس شانزدهم شکل گرفت و نفت در آن مجلس ملی شد و دیگر از سر راه برداشتن رزم‌آرا که در اثر آن، نفت ملی شد.

یعنی تا به دکتر مصدق خبر دادند رزم‌آرا را زدند، ایشان به اتاق کمیسیون می‌رود و در اتاق را قفل می‌کند و می‌گوید همین جا بنشینید. این اقدام ناشی از وقت‌شناسی و هوشیاری دکتر مصدق بود. در را می‌بندد و می‌گوید بنشینید و کار را تمام می‌کنند و نفت ملی می‌شود. وقتی با این صراحت و وقاحت، صحبت‌های آیت‌ا... طالقانی را تقطیع می‌کنند و آیت‌ا... کاشانی و نواب و فدائیان اسلام را همراه کودتا جلوه می‌دهند، ببینید ما هنوز چگونه اسیر جنگ نرم دشمن هستیم. جنگ نرم دشمن ویژگی‌هایی داشت که با اندکی تأمل می‌شود به آنها پی برد. ریزه‌‌کاری‌ها و این‌که چه کسی عملیات را هدایت یا مطبوعات را اداره می‌کرد، در مجلس جو دست چه کسی بود، چه کسی هماهنگ‌کننده بازاری‌ها بود، چه کسی اراذل و اوباش را مدیریت می‌کرد، تا حدودی مشخص هستند. مثلا یکی از برادران رشیدیان، اراذل و اوباش و بازاری‌ها را هماهنگ می‌کرده. آقای جهانگیر تفضلی و امثال او در مطبوعات نقش‌آفرین بودند. در احزاب هم که الی‌ماشاءا... آدم‌هایی بودند که در احزاب نفوذ کرده و به اسم ملی‌شدن، طرفداری از دکتر مصدق و آیت‌ا... کاشانی می‌آمدند و اوضاع را به هم می‌ریختند.

یکی از نکات مهمی که آیت‌ا... طالقانی هم روی آن تأکید دارند این است که صفوف یکپارچه ملت ایران که قبل از 30 تیر نفت را ملی کرد و در 30 تیر باعث شد که دکتر مصدق دوباره به قدرت برگردد - در اینجا هم تحریف ناجوانمردانه‌ای صورت می‌گیرد. قهرمان 20 تیر، مرحوم آیت‌ا... کاشانی است، ولی وقتی با جریان تاریخ‌نگاری جریان ملی‌گرا مواجه می‌شویم، می‌گویند ایشان نقشی نداشت. اگر آیت‌ا... کاشانی مردم را به حضور در خیابان‌ها دعوت نمی‌کرد، اگر شاه را تهدید نمی‌کرد که اگر دکتر مصدق برنگردد من کفن می‌پوشم و مردم را به سمت کاخ تو هدایت می‌کنم، دکتر مصدق چگونه می‌توانست برگردد؟ قوام آمده بود کار را تمام کند. حمایت آمریکا و انگلیس و شاه را هم داشت. کار تمام بود. دست به کشت‌وکشتار هم زدند و آن روز 70 - 60 نفر را در تهران شهید کردند و تعداد قابل‌توجهی زخمی شدند. ولی وقتی آیت‌ا... کاشانی آن هشدار را به شاه می‌دهد، او عقب‌نشینی می‌کند.

ماجرای اختلاف‌افکنی بین سران نهضت نفت چه بود؟

یکی از جاهایی که ما اسیر جنگ‌نرم شدیم، اختلاف‌افکنی بین سران نهضت نفت بود. مخصوصا بعد از 30 تیر این موضوع بیشتر آشکار شد و خودش را نشان داد. اشاره کردم که عده‌ای در اطراف آیت‌ا... کاشانی بودند، ازجمله شمس قنات‌آبادی و مظفر بقایی. البته مظفر بقایی در ملی‌شدن صنعت نفت مؤثر و زمانی جزو یکی دو چهره اصلی ملیون بود، ولی از یک جایی اینها با دکتر مصدق اختلاف پیدا می‌کنند و به نظر من اولویت‌ها و حساسیت‌ها را درنظر نمی‌گیرند. اولویت ما ملی‌کردن صنعت نفت است و می‌بایستی گرفتار مسائل حاشیه‌ای نشویم، ولی اینها هر روز که می‌گذشت بیشتر گرفتار مسائل حاشیه‌ای می‌شدند و بیشتر حمله می‌کردند. از آن طرف در اسناد آمریکایی‌ها که ویلبر منتشر کرد، می‌بینیم که می‌گوید ما به عوامل خودمان در حزب ایران گفتیم که به خانه آیت‌ا... کاشانی حمله کنید.

مرحوم آیت‌ا... کاشانی به مناسبت شهادت امام‌صادق(ع) چند روزی در خانه‌اش روضه برگزار می‌کرد. هر روز دعوا می‌شد و جلوی در خانه ایشان جمع می‌شدند و بلوا به‌پا می‌کردند. می‌گوید ما به عوامل خودمان در حزب ایران گفتیم به خانه آیت‌ا... کاشانی حمله کنید و در آن نارنجک بیندازید. حزب ایران که جزو احزاب جبهه ملی و طرفدار دکتر مصدق بود، به خانه آیت‌ا... کاشانی حمله می‌کنند و نارنجک می‌اندازند و جلوی در یک نفر را با چاقو می‌کشند. یعنی هر دو طرف متأسفانه به شکلی اسیر این ماجرا می‌شوند. جلساتی هم که برای پیوند مجدد اینها برگزار می‌شود، متأسفانه به نتیجه نمی‌رسد.

من به یکی دو مورد اشاره می‌کنم. دکتر مصدق در مقطعی که اختلافش با آیت‌ا... کاشانی بسیار حاد می‌شود، در رادیو صحبت می‌کند و می‌گوید من مخالفین خودم را به لجن خواهم کشید. آقای بنی‌صدر از قول پدرش، آیت‌ا... بنی‌صدر می‌گوید پدرم پیش آیت‌ا... کاشانی رفت و گفت: «آقا! دست از مخالفت بردارید، خوب نیست، او یک چیزی می‌گوید، شما یک چیزی می‌گویید، مردم هم این وسط تکلیف خودشان را نمی‌دانند.» می‌گوید آیت‌ا... کاشانی گفت: «من حرفی ندارم، ولی دکتر مصدق می‌خواهد مرا له کند، له کند، له کند.» از آن طرف هم فداییان اسلام را که به قول ملیون و به قول آیت‌ا... طالقانی دو کار مهم‌شان باعث شد که نهضت ملی نفت به نتیجه برسد، در دوره دکتر مصدق به زندان می‌اندازند و شکنجه‌های ناجور می‌کنند. چه کسی محرک بوده؟ آقای دکتر فاطمی، وزیر امور خارجه دکتر مصدق. من بخشی از دفترچه خاطرات دکتر فاطمی را در شش‌ماهی که فراری و مخفی بود خواندم. در آنجا یک دوره تاریخ معاصر را می‌گوید و از مشروطه هم شروع می‌کند. به مرحوم آشیخ فضل‌ا... نوری و شهادت ایشان که می‌رسد، می‌گوید ما باید کار اینها را تمام می‌کردیم. دقت کنید این وزیر امور خارجه دکتر مصدق و دست راست اوست. دکتر مصدق شاید خودش چنین نگاهی نداشت. البته میانه‌اش با روحانیت چندان گرم هم نبود، ولی به این شکلی هم که دکتر فاطمی می‌گوید، نبود.

دکتر فاطمی در آن دستنوشته‌اش می‌گوید ما باید کار اینها را در همان مشروطه تمام می‌کردیم. بسیاری از این دوستان این آقایان به اینها مراجعه می‌کردند. آقایی که در تبریز نشریه‌ای را منتشر می‌کرد می‌گوید من پیش دکتر مصدق رفتم و کلی با او صحبت کردم که آقا! این وضع خوب نیست و شما با هم وفاق داشتید و ما همه این پیروزی‌ها را به دست آوردیم. می‌گوید من آمدم بیرون و بعد از من دکتر فاطمی رفت داخل و فهمیدم من هر چه در آنجا گفتم، او خراب می‌کند و برباد می‌دهد.

از این طرف در بین اطرافیان آیت‌ا... کاشانی. در ماجرای قتل افشار طوس، رئیس شهربانی دکتر مصدق بالاخره معلوم شد بعضی از اطرافیان آیت‌ا...کاشانی دخالت داشتند. البته آیت‌ا... کاشانی خبر نداشت. کما این‌که شاید دکتر مصدق هم خیلی از این چیزها را نمی‌دانست. بالاخره بعضی از اطرافیان آیت‌ا... کاشانی جزو متهمان بودند. هنوز البته ماجرا آن‌طور که باید و شاید واکاوی نشده، ولی اسناد و مدارکی هست که نشان می‌دهد حداقل اطلاع داشتند. این کف ماجراست که همه روی آن توافق دارند که آنها می‌دانستند قرار است چنین اتفاقی بیفتد.

حذف افشار طوسی، مقدمه کودتا بود. وقتی رئیس شهربانی را بزنی یعنی که مردم، کشور امنیت ندارد. پشت همه اینها شبکه‌هایی بودند که عرض کردم. یعنی عوامل اینتلیجنت سرویس و سیا. البته سیا در ایران تجربه چندانی نداشت و بیشتر انگلیسی‌ها و شبکه بدم هدایتگر بودند.

در هر صورت در این جنگ نرم چند اتفاق افتاد که من فهرست‌وار عرض می‌کنم تا شاید دستمایه‌ای باشد برای این‌که ما امروز رفتار خودمان را مجدد بررسی کنیم که چقدر داریم در مسیر تقویت انقلاب اسلامی، انقلابی که مردم ایران علیه آمریکا، استکبار جهانی و رژیم وابسته پهلوی انجام دادند و یک اتفاق بسیار مهم را رقم زدند و انقلاب مردم ایران در کنار انقلاب روسیه و انقلاب فرانسه جزو سه انقلاب بزرگ قرن بیستم است، بتوانیم از این تجربیات استفاده کنیم. یکی اختلاف‌افکنی است که مسئولان را به جان هم بیندازند که این مسأله میان مردم تشتت ایجاد می‌کند. مردم تا دیروز می‌دانستند باید پشت سر آیت‌ا...کاشانی و دکتر مصدق باشند و به هر چه آنها گفتند گوش بدهند و کار را پیش ببرند، اما دیگر کار به جایی می‌رسد که مردم نه دیگر به آیت‌ا... کاشانی و نه به دکتر مصدق اعتنا می‌کنند و هر دو نفر موقعیت قبلی خود را از دست می‌دهند.

در آن دوره نقش مطبوعات چه تاثیری داشت؟

مطبوعات آن دوره بسیار مؤثر بودند. از دکتر مصدق کاریکاتور می‌کشیدند و ایشان را به حالت زننده‌ای نشان می‌دادند. کاریکاتور از آیت‌ا... کاشانی می‌کشیدند که من همراه خودم دارم و کاریکاتورهای فوق‌العاده زشتی بودند. آقای طالقانی در همین صحبت‌هایی که اشاره کردم به شکل تقطیع شده در فضای مجازی گذاشته شد، به سابقه درخشان ضداستعماری آیت‌ا... کاشانی اشاره می‌کند. آیت‌ا... کاشانی در بین‌النهرین ـ عراق امروز ـ علیه انگلیسی‌ها جنگید و خودش در جبهه جنگ حضور پیدا کرد و سلاح به دست گرفت و محکوم به اعدام شد و آن وقت مطبوعات آن دوره، عمامه چنین آدمی را با پرچم انگلیس منقش می‌کند یا در مطبوعات آن دوره تصاویر بسیار زشت و بدی می‌بینیم که تمام تلاش آنها این است که هر دوی اینها را از اعتبار بیندازند.

به نظر من هم این دو نفر در جاهایی نابردباری از خودشان نشان دادند و بیشتر اطرافیانشان این کار را کردند. کار به جایی می‌رسد که در نامه معروف 27 مرداد آیت‌ا... کاشانی به آقای دکتر مصدق که البته تلاش زیادی شد که صحت این نامه را زیر سئوال ببرند، ایشان به آقای دکتر مصدق می‌نویسد: «هر چند تو مرا لکه حیض کردی، اما بیا با همدیگر جلوی کودتا را بگیریم.» که دکتر مصدق آن عبارت معروف را دارد که من نیازی به شما ندارم و به پشتیبانی ملت مستظهر هستم.