شریعتی؛ نه بدان‌سان که گفتند

شخصیتی که به دلیل صراحت کلام و بیان شفاف افکار و اندیشه‌ها در نوک پیکان حملات و تهدید‌های ساواک و گروهک منافقین بود، به راحتی می‌توانست قربانی خشم و نفرت هرکدام از این دو گروه باشد. ضمن این‌که تنهایی شریعتی گسترده‌تر از این‌ها بود و طیفی از روحانیت هم نقد‌هایی جدی به برداشت دینی او داشت، طوری که استاد شهید مرتضی مطهری باوجود این‌که خودش از علاقه‌مندان شریعتی بود و برای رونق بخشیدن به فضای حسینیه ارشاد در اواخر دهه۴۰ از او برای سخنرانی دعوت کرد، اما بعدا در اظهارنظری صریح، نمره دینی شریعتی را صفر می‌داند. دکتر شریعتی، اما ۴۵سال بعد از مرگش، هنوز در میان ماست و نوشته‌هایش خوانده و سخنرانی‌هایش شنیده می‌شود. مستند «جستجوگر؛ شریعتی نه بدان سان که گفتند» به کارگردانی محمدمهدی ابراهیمی نصر و تهیه‌کنندگی محسن رحیمی و مهدی مطهر و محصول کانون اندیشه جوان که به بررسی زندگی شخصی، علمی و اندیشه‌های دکتر علی شریعتی می‌پردازد، سعی دارد با نگاهی صریح و منصفانه، این شخصیت را باوجود همه نقاط ضعف و قوتش واکاوی کند و مخاطب را به درک و دریافتی تازه از شریعتی برساند.

عنوان «جستجوگر» انگار هم اشاره به جست‌وجوگری خود دکتر شریعتی و حرکت از شک به یقین دارد و هم به خود فیلم برمی‌گردد که در جست‌و‌جوی رسیدن به ابعاد و ویژگی‌های شریعتی است و به‌ویژه باتوجه به زیرعنوان مجموعه (شریعتی نه بدان سان که گفتند) در جست‌و‌جوی مسیر تازه و به دور از کلیشه‌هاست.

عنوان جستجوگر که عاریت گرفته شده از تحلیل و کتاب شهید سیدمحمد بهشتی یعنی «دکتر شریعتی جستجوگری در مسیرِ شدن» است، اما این نکته‌ای که می‌گویید هم درست است و این مستند، پژوهشی درباره شریعتی است و سعی کردیم در هر کدام از قسمت‌های این مجموعه کاوشی داشته‌باشیم. طبیعتا خود فیلم و اثر هم در جست‌و‌جوی یک شریعتی است که تا حالا معرفی نشده‌است. در مجموع هر دو تعبیر درمورد اثر درست است.

کانون اندیشه جوان با عنایت و پیشنهاد حضرت‌آقا و با تعبیر مطهریِ تهران با هدف ایفای نقش استاد شهیدمرتضی مطهری راه‌اندازی شد. این کانون از سال۷۷ به عنوان مجموعه‌ای فکری، اندیشه‌ای و فرهنگی و نهاد تابعه پژوهشگاه فرهنگی و اندیشه‌های اسلامی با هدف نخبه‌پروری و کادرسازی برای جبهه فکری انقلاب اسلامی در حوزه کتاب و مستند فعالیت می‌کند. خط سیر کانون این است و لزوما هم به پیاده‌کردن افکار شهیدمطهری نمی‌پردازد، اما با این عینک سراغ دانشجویان می‌رویم و مسائل‌شان را پیدا می‌کنیم تا به‌موقع پاسخگوی آن‌ها باشیم. یکی از دلایل ساخت مستند هم این بود که دیدیم در این مقطع دانشجو با مسائل متعددی روبه‌روست که برخی از آن‌ها همچون نگاه به غرب، از خودبیگانگی و مواردی از این دست در زندگی و افکار دکتر شریعتی هم قابل اشاره و بررسی است و سعی کردیم در هرکدام از قسمت‌های این مجموعه به آن‌ها پاسخ دهیم. عینک و نگاه ما به شریعتی متاثر از نگاه رهبری است و آقا دید حتی متفاوتی نسبت به شهید مطهری درباره شریعتی دارند و در سالمرگ اول و دوم شریعتی، به طور مفصل در این‌باره سخنرانی می‌کنند. شاید نظر رهبری بیشتر به نظر شهیدبهشتی درباره شریعتی گرایش داشته‌باشد. ایشان هم منصفانه نگاه می‌کنند و هم ایرادات شریعتی را می‌بینند و خیلی منصفانه به این «در مسیرِ شدن» و به قول شما حرکت شک به یقین می‌پردازند. هدف ما هم در فیلم، کاویدن موضوع و بررسی ابعاد مختلف اندیشه و عملکرد شریعتی بود و سعی کردیم مقداری غبار روی این شخصیت را کنار بزنیم. به نظر خودم تا حدی در این کار موفق بودیم، هرچند قطعا ایراداتی هم به کار وارد است.

در حد و اندازه‌ای نیستم که بخواهم در این زمینه قضاوت کنم، اما به عنوان کسی که از نوجوانی آثار دکتر شریعتی و بزرگان دیگری، چون شهیدمطهری را خوانده‌ام، به نظرم بهترین و دقیق‌ترین تعبیر درباره شریعتی، همان تعبیری است که شهیدبهشتی درباره او داشته‌است؛ شریعتی تمام تلاشش را انجام داد برای این‌که بتواند به قوام اندیشه‌ای برسد و گام‌های استوارتری بردارد، منتها در سیر زندگی نه‌چندان طولانی با فراز و نشیب‌هایی مواجه شد و دوره‌های خاصی را تجربه کرد که رسیدن به آن قوام اندیشه‌ای را سخت می‌کرد. ضمن این‌که بعضی جا‌ها هم که شهیدمطهری، تعابیری را درباره او به کار برد، به این دلیل بود که در برخی حوزه‌ها هم ورود‌های نابهنگام و شاید ناشیانه‌ای داشته و این نمراتی هم که شهیدمطهری در عرصه‌های مختلف به دکتر شریعتی داد، چندان نابجا نیست. واقعا بعضی ورود‌های شریعتی دقیق و کارشناسانه نبود و علم کافی را در آن حوزه نداشت. به همین دلیل هم در پایان عمرش از کسانی می‌خواهد این آثار اصلاح شود. به نظرم اگر هرکس در هر حوزه‌ای و به هر دلیلی از جمله مسائل شخصی و دوره زیست خود، نتوانست کارشناسی محتوایی لازم را کسب کند، نباید اعلام نظر کند و نباید محکم حرف بزند. ایراداتی که شهیدمطهری در حسینیه ارشاد به شریعتی می‌گیرد، عمدتا از این جنس است و می‌گوید شریعتی درباره برخی مسائل محکم حرف می‌زند، درصورتی‌که هنوز علم کافی آن را ندارد.

فیلم را با آقای احسان شریعتی دیدیم و نظرشان نسبت به کار مثبت بود. از ایشان خواستیم به‌صورت مکتوب چیزی درباره فیلم بنویسند که گویا فعلا فرصتی دست نداده، اما شفاهی نکاتی را درباره اثر گفتند. ما در این مستند چهار قسمتی قصد داشتیم بگوییم شریعتی تلاشش را کرد، ممکن است تلاش او ناکام بود و به موفقیت نرسید، ولی تلاش کرد. او باوجود برخی ضعف‌ها، گام‌هایی را برداشت. ما دنبال نگاهی منصفانه به شخصیت دکتر شریعتی بودیم. حالا هم در مستند تازه‌ای که با موضوع آیت‌ا... مصباح یزدی در دستور کار داریم، همین نگاه منصفانه را دنبال می‌کنیم. فیلمنامه این کار تمام شده و قصد داریم بعد از ساخت، چند خروجی از آن داشته‌باشیم؛ اول یک خروجی سه قسمته که ان‌شاءا... به سالگرد درگذشت ایشان برسانیم و یک مجموعه طولانی‌تر و با تعداد قسمت‌های بیشتر که به زوایای پیدا و پنهان و اندیشه و عملکرد آیت‌ا... مصباح در نسبت با جریانات فکری و در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی (ره) می‌پردازد. در این مستند هم سعی می‌کنیم یک روایت اندیشه داشته‌باشیم و خیلی سراغ حواشی نمی‌رویم.

اشاره به مرگ مشکوک، مستمسکی برای جذابیت بیشتر روایت داستان بود. بالاخره از مرگ شروع‌کردن آن‌هم یک مرگ مرموز، کشش داستان را زیاد می‌کرد. در پایان داستان هم سعی کردیم به این بهانه بگوییم مسیر نقد شریعتی بسته نیست. ماجرای مرگ در پایان مستند به عنوان دستمایه مطرح می‌شود که اگر دوباره کسی خواست درباره آرا و افکار شریعتی پژوهش کند، بتواند کار را از این رهگذر دنبال کند.

اتهامی که مخصوصا الان جریانات سیاسی خاصی در کشور خیلی جدی به شریعتی وارد می‌کنند، همین است، این‌که آخرالامر اندیشه شریعتی به شکل‌گیری اسلام سلفی منجر می‌شود. با انجام پژوهش و بررسی گروه فرقان مشخص شد اتفاقا آنجا‌هایی که آن‌ها روی فکر شریعتی دست می‌گذارند، همان نقاطی است که شریعتی قوام کافی را نداشته‌است. یعنی می‌شود به راحتی از آن سوءبرداشت کرد. این از جمله ایرادات وارد به شریعتی است که او نیت خیر داشته، ولی نتوانسته حق مطلب را درباره موضوع ادا کند.

بله، اصلا ما هم می‌خواستیم در مستند جستجوگر همین را بگوییم که باوجود برخی انتقادات، نمی‌توانیم و نباید اتهام ترویج سلفی‌گری و برداشت‌های این‌چنینی را به شریعتی نسبت دهیم.

به روایت داریوش ارجمند و دیگران

مستند «جستجوگر» که از سال ۹۶ تا ۱۴۰۰ تولید شده و می‌توانید آن را در تلوبیون و سایت‌های شبکه مستند و عماریار تماشا کنید، اثری چهار‌قسمتی است؛ «از مزینان تا پاریس»، «بازگشت به خویشتن»، «رسالت روشنفکر» و «گفتگو‌های تنهایی» اسم قسمت‌های اول تا چهارم این مستند است. به سیاق بیشتر مستند‌های استراتژیک و تاریخ معاصر، گویندگی این اثر را هم ناصر طهماسب، گوینده باسابقه به عهده دارد و او مثل همیشه موفق می‌شود با صدای گرم و رازآلودش، مخاطب را تا پایان با خود همراه کند. سازندگان این مستند برای ایجاد جذابیت فرمی و بصری بیشتر، برخی خاطرات و روایت‌ها را با انیمیشن، تصویرسازی و تکنیک موشن‌کمیک به تصویر کشیده‌اند. داریوش ارجمند، محمدعلی نجفی، عماد افروغ، محمدمهدی عبدخدایی، جواد منصوری، قاسم تبریزی، محمد اسفندیاری، مهدی چمران، محمدمهدی جعفری، حمیدرضا نقاشیان، پرویز خرسند و سیدمهدی طالقانی از جمله مصاحبه‌شونده‌های این مستند هستند.

روزنامه جام جم