راه ابریشم آمریکا را به زیر می‌کشد

در این میان یکی از مسائلی که زیاد از آن صحبت و در بسیاری از محافل رسانه‌ای، سیاسی و اقتصادی به آن پرداخته می‌شود، ابتکار کمربند و جاده‌(Belt and Road Initiative/ BRI) است که چینی‌ها با جدیت در حال دنبال کردن آن هستند.

این طرح به‌دنبال سرمایه‌گذاری در زیربناهای اقتصادی نزدیک به ۷۰ کشور جهان و توسعه دو مسیر تجاری کمربند اقتصادی راه‌ابریشم و راه‌ابریشم دریایی قرن ۲۱ است و در محوریت سیاست خارجی شی جین پینگ، دبیرکل حزب کمونیست چین و رئیس جمهور این کشور قرار دارد.

BRI هسته مرکزی استراتژی دیپلماسی کشور بزرگ شی است که از چین می‌خواهد نقش رهبری بیشتری را برای امور جهانی مطابق با قدرت و موقعیت رو به رشد خود به‌عهده بگیرد.

این ابتکار سال۲۰۱۷ در قانون اساسی چین گنجانده شد. دولت چین این ابتکار را تلاشی برای تقویت اتصال منطقه‌ای و پذیرش آینده‌ای روشن‌تر می‌خواند. تاریخ تکمیل پروژه سال ۲۰۴۹ است که مصادف با صدمین سالگرد تاسیس جمهوری خلق چین (PRC) خواهد بود.

این طرح با چه هدفی ایجاد شد؟

این ابرپروژه ابتدا در سال ۲۰۱۳ توسط رئیس‌جمهور چین در جریان یک سفر رسمی به قزاقستان معرفی شد. کمربند، مخفف «کمربند اقتصادی جاده‌ ابریشم» است که به مسیرهای زمینی پیشنهادی برای حمل و نقل جاده‌ای و ریلی از طریق کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی در امتداد مسیرهای تجاری تاریخی مشهور مناطق غربی اشاره دارد.

در حالی که جاده، مخفف جاده‌ ابریشم دریایی قرن‌۲۱ است که به مسیرهای دریایی هند و اقیانوس آرام از جنوب شرقی آسیا تا جنوب آسیا، خاورمیانه و آفریقا اشاره دارد.

تمرکز اولیه BRI بر سرمایه‌گذاری زیرساختی، آموزش، مصالح ساختمانی، راه آهن و بزرگراه، خودرو، املاک، شبکه برق و آهن و فولاد بوده‌است.

در حال حاضر، برخی برآوردها طرح کمربند و جاده را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های زیرساختی و سرمایه‌گذاری در تاریخ می‌دانند که بیش از ۶۸ کشور را شامل می‌شود و در برگیرنده ۶۵درصد جمعیت جهان و ۴۰درصد از تولید ناخالص داخلی جهان تا سال ۲۰۱۷ است. این پروژه روی مسیرهای تجاری قدیمی که زمانی چین را به غرب متصل می‌کرد، مسیرهای مارکو پولو و ابن‌بطوطه در شمال و مسیرهای اعزامی دریایی ژنگ هه (دریاسالار سلسله مینگ) در جنوب، بنا شده‌است.

ابتکار کمربند و جاده اکنون به کل منطقه جغرافیایی مسیر تجاری تاریخی جاده‌ابریشم اشاره دارد که در دوران باستان به‌طور مداوم مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.

توسعه «رنمینبی» (یکای پول رسمی کشور چین که یکای اصلی آن یوآن است) به‌عنوان ارز مبادلات بین‌المللی، توسعه زیرساخت‌های کشورهای آسیایی، تقویت روابط دیپلماتیک، کاهش وابستگی به آمریکا، ایجاد بازارهای جدید برای محصولات چینی، صادرات ظرفیت‌های صنعتی مازاد و نزدیک کردن کشورهای غنی از کالا به اقتصاد چین، همه جزو اهداف ابتکار کمربند و جاده است.

کشور صنعتی ایتالیا که عضو جی‌۷ نیز هست از مارس ۲۰۱۹ در توسعه این پروژه شریک بوده‌است. طبق برآوردها، کل پروژه BRI، امروز بیش از ۶۰ درصد جمعیت جهان و تقریبا ۳۵درصد اقتصاد جهانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. تجارت در امتداد جاده‌ابریشم می‌تواند در آینده نزدیک تقریبا ۴۰درصد کل تجارت جهانی را در بر گیرد که بخش بزرگی از آن از طریق دریا انجام می‌شود. به‌نظر می‌رسد مسیر زمینی جاده‌ابریشم نیز از نظر حجم حمل و نقل در آینده یک پروژه مهم باقی بماند.

تقویت رشد اقتصادی چین

علت ارائه ابتکار کمربند و جاده (BRI) این بود که دو موتور مولد اقتصاد چین، یعنی توسعه زیرساخت‌های اقتصادی داخلی و صادرات کالا به کشورهای در حال توسعه، دیگر کارایی گذشته را نداشت. چین دچار مازاد تولید کالا از مسکن گرفته تا محصولات صنعتی شده بود و با توجه به رکود اقتصادی در کشورهای غربی، بازگشت سرمایه‌گذاری داخلی به‌سرعت در حال تضعیف بود. بنابراین هدف اصلی طرح، تقویت رشد اقتصاد چین ‌است و از طریق اجرای این طرح شرکت‌های چینی بدل به شرکت‌های جهانی خواهند شد.

به مرور زمان می‌توان شاهد بود این شرکت‌ها در همه کشورها و حتی قطب شمال تحت برند ابتکار کمربند و جاده به فعالیت در توسعه زیرساخت‌ها بپردازند.

چین به‌دنبال این است که از طریق BRI در زیرساخت‌های اقتصادی مثل حمل و نقل ریلی در حدود ۶۰ کشور جهان از جمله کشورهای آفریقا سرمایه‌گذاری کند.

این کشور برای توسعه حمل و نقل کالا و انرژی، در نظر دارد در آزادراه مسکو به قازان در روسیه، راه‌آهن قزاقستان از قورغاس به بندر آق‌تاو در ساحل دریای خزر، خطوط لوله گاز از ترکمنستان به چین، خط ‌آهن چین - قرقیزستان -ازبکستان، خط‌ آهن ترانس آسیا از چین به اروپا از طریق قزاقستان و روسیه، راه‌آهن جاده‌ابریشم از چین به ایران از طریق قزاقستان و آزادراه چین به پاکستان سرمایه‌گذاری کند.

از آنجا‌ که ممکن است چین برای دستیابی به اقیانوس هند از طریق تنگه مالاکا دچار چالش با هند شود، بنابراین در طرح راه‌ابریشم نو تلاش شده‌ از طریق دالان اقتصادی پاکستان- چین یا از طریق بنگلادش، راه دیگری به اقیانوس هند باز شود.

دولت‌سازی داخلی

یکی دیگر از اهداف و برنامه‌های BRI، دولت‌سازی داخلی و تثبیت ناآرامی‌های قومی برای مناطق وسیع غربی داخلی‌ چین مانند سین کیانگ و یون‌نان است که این مناطق کمتر توسعه‌یافته را به هم پیوند می‌دهد. همچنین افزایش جریان تجارت بین‌المللی است که ادغام اقتصادی نزدیک‌تر با هسته داخلی چین را تسهیل می‌کند.

در شرایطی که سرعت رشد اقتصادی چین کند شده، صنایع سنگین همچون فولاد و سیمان بیش از نیاز بازار چین محصول تولید می‌کنند بنابراین، چین برای تداوم فعالیت اقتصادی‌اش به بازارهای جهانی، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه نظر دارد.

برخی این را طرحی بزرگ‌تر از طرح مارشال - که آمریکا پس از جنگ جهانی دوم به اجرا درآورد - می‌دانند. اهداف بلند چین، این کشور را بر این داشته که برای تحقق‌شان در زیرساخت‌های کشورهای دچار فساد و بحران سرمایه‌گذاری کند.

تام میلر،نویسنده کتاب «رؤیای آسیایی چین: ساخت امپراتوری در طول راه‌ابریشم نو» معتقد است چین شروع به ارائه زیرساخت‌های مفید، ایجاد مسیرهای تجاری نو و اتصال بهتر در آسیا کرده‌ است.

موافقان

موافقان این طرح، آن را راهی برای رفع شکاف زیرساختی میان کشورهای توسعه‌یافته و کشورهای در حال توسعه، کمک به رشد اقتصادی این کشورها و رونق تجارت بین‌المللی می‌دانند. یک مطالعه در سال ۲۰۱۹ که توسط مشاوران اقتصادی جهانی CEBR انجام شد، پیش‌بینی کرد کمربند و جاده احتمالا تا سال ۲۰۴۰ تولید ناخالص داخلی جهانی را ۷.۱تریلیون دلار در سال افزایش می‌دهد.

پشتوانه این طرح، قدرت صنعتی اقتصاد چین و توان سرمایه‌گذاری این کشور است. تا به امروز، بیش از ۱۳۰کشور نسبت به ابتکار کمربند و جاده اقبال نشان داده‌اند. مسکو شریک اولیه چین بوده و روسیه و چین اکنون مجموعا ۱۵۰ پروژه مشترک از جمله خطوط لوله گاز طبیعی و راه‌ابریشم قطبی را پیش برده‌اند.

یونان، کرواسی و ۱۴ کشور دیگر اروپای شرقی در حال حاضر در چارچوب BRI با چین معامله می‌کنند. مارس ۲۰۱۹، ایتالیا اولین عضو جی-۷ بود که به BRI پیوست. شرکای جدید، یادداشت تفاهمی به ارزش 2.5 میلیارد یورو در مجموعه‌ای از بخش‌ها مانند حمل‌ونقل، لجستیک و زیرساخت‌های بندری امضا کردند.

مخالفان

مخالفان معتقدند این طرح ضمن نداشتن قراردادهای شفاف، استعماری است و بسیاری از کشورهای هدف، توان بازپرداخت دیون‌ آن را ندارند. مخالفان و برخی ناظران - عمدتا از کشورهای غیرشرکت‌کننده و در راس آنها آمریکا - آن را به‌عنوان طرحی برای یک شبکه تجارت بین‌المللی با محوریت «سینوسنتریسم» (مرکزگرایی چین) تعبیر می‌کنند.

در نگاه برخی تحلیلگران، ابتکار کمربند و جاده راهی برای گسترش نفوذ اقتصادی و سیاسی چین است. محققان خاطرنشان کرده‌اند رسانه‌های رسمی جمهوری خلق چین تلاش می‌کنند هرگونه ابعاد استراتژیک طرح کمربند و جاده به‌عنوان انگیزه را پنهان کنند.

برخی تحلیلگران، طرح یک جاده یک کمربند را طرحی در راستای توسعه جهانی‌شدن با الگوی چینی می‌دانند، که قصد دارد نظم اقتصادی جهان را از نو صورت‌بندی کند و کشورها و شرکت‌ها را در مدار اقتصاد چین قراردهد.

نگرانی و ترس ناشی از تاثیرگذاری سیاسی چین، موجب شده برخی کشورها مثل استرالیا اجرای پروژه‌های این طرح در کشور خود را قبول نکنند.

منابع مالی

چین برای پیاده‌سازی پروژه‌ها اقدام به نهادسازی مالی کرده ‌است. به‌طور نمونه، «صندوق راه‌ابریشم» را با ۴۰میلیارد دلار سرمایه در سال ۲۰۱۴ راه‌اندازی و همچنین «بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا» با سرمایه پایه ۱۰۰میلیارد دلار را با مشارکت دیگر کشورها در سال ۲۰۱۵ تاسیس کرد.

دولت چین، در آن سال ۸۲ میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های راه‌ابریشم به سه بانک منتقل کرده ‌است. به این ترتیب، راه برای اجرای پروژه‌های توسعه زیرساختی متکی به دولت چین، توسط شرکت‌های چینی در دیگر کشورها هموار شده ‌است.

همچنین، چینی‌ها از حضور و مشارکت شرکت‌های غیرچینی شامل شرکت‌های صنعتی غربی در پیشبرد پروژه‌ها استقبال کرده تا به ‌این وسیله ضریب صدمه ناشی از به ثمر نرسیدن آنها را برای خود کاهش دهد.

پروژه‌ها

چین ۱۳۸کشور و ۳۰سازمان بین‌المللی را در این ابتکار درگیر کرده‌است. پروژه‌های زیرساختی شامل بندرها، راه‌آهن، بزرگراه‌ها، نیروگاه‌ها، هوانوردی و مخابرات است.

پروژه‌های شاخص شامل کریدور اقتصادی چین-پاکستان، راه‌آهن بوتن-وینتیان در لائوس و بندر زمینی خورگاس است.

مسیرهای BRI

این طرح شامل دو مسیر تجاری کمربند اقتصادی راه‌ابریشم و راه‌ابریشم دریایی قرن بیست و یکم است. کمربند اقتصادی راه‌ابریشم در مسیر باستانی آن واقع شده و چین را از طریق آسیای مرکزی، روسیه و خاورمیانه به اروپا متصل می‌کند.

راه‌ ابریشم دریایی، چین را از طریق دریا به جنوب شرق آسیا و آفریقا و سپس اروپا وصل می‌کند. چین به‌طور خاص ۶۵کشور را به عنوان هدف سرمایه‌گذاری زیرساختی تعیین کرده‌است.

یک بخش کلیدی پروژه، دالان اقتصادی پاکستان- چین از سین‌کیانگ تا گوادر به ارزش ۵۴میلیارد دلار است. همچنین، یک راه‌آهن تیزروی ۳۰۰۰ کیلومتری، جنوب چین را به سنگاپور متصل می‌کند. علاوه بر جاده‌ابریشم دریایی، روسیه و چین برای ایجاد مشترک راه‌ابریشم یخی در امتداد مسیر دریای شمالی در قطب شمال توافق کرده‌اند.

آمریکا و طرح چین

آمریکا به‌دنبال تقویت اتحادش با بلوک‌ سرمایه‌داری که در اقتصاد چین سرمایه‌گذاری کرده و در تلاش است علیه BRI اقدام کند و بر خط‌ مشی توسعه آتی چین اثر بگذارد.

آمریکا همچنین یک ابتکار متقابل به‌نام «شبکه نقطه‌های آبی» (BDN) را سال ۲۰۱۹ ایجاد کرد و به‌دنبال آن ابتکار «ساختن جهانی بهتر» (Build Back Better World/ B۳W) توسط جی -۷ در سال ۲۰۲۱ به‌وجود آمد.

«شبکه نقطه‌های آبی» (BDN) ابتکاری است که از نوامبر ۲۰۱۹ به‌عنوان یک طرح اقتصادی توسط آمریکا ایجاد و با همراهی استرالیا و ژاپن راه‌اندازی شد.

«ابتکار ساختن جهانی بهتر» (Build Back Better World) یا همان B۳W ابتکاری است که توسط کشورهای عضو جی۷ ابداع شده‌است. این طرح که ژوئن ۲۰۲۱ راه‌اندازی شد، برای مقابله با نفوذ استراتژیک چین در پروژه BRI طراحی شده‌است.

ایران و ابتکار چین

موقعیت جغرافیایی ایران، این کشور را به یک مرکز مهم در میانه آسیای میانه، خاورمیانه و اروپا تبدیل و کانون پروژه‌های جاه طلبانه چین در دسترسی به غرب تبدیل کرده‌است.

این به معنای آن است که بخش قابل‌توجهی از آینده جاده‌ابریشم جدید، در گرو مشارکت ایران است. همکاری چین و ایران در امتداد جاده‌ابریشم محور اصلی نامه‌ای سرگشاده بود که شی جین‌پینگ پیش از اولین سفر خود به تهران در ژانویه ۲۰۱۶ امضا کرد.

در مورد این‌که پیوستن ایران به BRI چقدر می‌تواند خوب یا بد باشد، نظرات مختلفی در بین کارشناسان وجود دارد.

بسیاری از کارشناسان معتقدند این طرح و در کنار آن برنامه راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین زمینه‌ساز یک جبهه واحد برای مقابله با اقدامات یکجانبه‌گرایانه آمریکا و غلبه بر انحصارطلبی این کشور را تشکیل می‌دهد.