خانه‌ سازهای حرفه‌ ای در طبیعت (+عکس)

این سازه‌ها را می‌توان از عجایب دنیای حشرات تلقی کرد که شاید کمتر در مورد آنها شنیده باشید. شاید تا امروز آنها را ندیده باشید اما حتما بعد از خواندن صحبت‌ های علیرضا نادری، پروانه‌شناس و بوم‌شناس مشتاق خواهید شد که با دقت بیشتری در طبیعت به‌دنبال این خانه‌سازهای حرفه‌ای بگردید.

علیرضا نادری، نویسنده کتاب پروانه‌های ایران به جام‌جم می‌گوید: «خانواده Psychidae از راسته پولک‌بالان (بیدها و پروانه‌ها) با حدود 1400 گونه جهانی، از نظر خانه‌سازی بسیار ماهرانه عمل می‌کنند. ماده‌های این خانواده بال ندارند و نرها برعکس بال دارند. ماده‌ها روی سرشاخه‌های یک گیاه یا حتی برگ تخم‌گذاری کرده و وقتی نوزادان یا همان لاروهایشان از تخم خارج شدند، شروع به تغذیه از همان گیاه می‌کنند. لاروها با غددی که در سرشان است، ماده‌ای ابریشمی ترشح کرده و یک کیسه می‌سازند. شاخه‌ها و برگ‌های گیاهی که لاروها روی آن هستند، توسط لاروها بریده و به این کیسه چسبانده شده و خانه به‌طور مستمر بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود. البته بنا به نوع گیاهی که لاروها روی آن زندگی می‌کنند، شکل و نوع مصالح خانه‌سازی آنها هم متفاوت است.»

نادری اشاره می‌کند حضور لاروهای این بیدها در طبیعت ایران هم شایع است، برای مثال روی گیاه کاروان‌کش Atrophaxis spp (یک جنس از گیاهان گل‌دهنده خانواده هفت‌بندیان با حدود 40 گونه مختلف) می‌توان آنها را مشاهده کرد: «لاروهای گونه‌هایی که روی کاروان‌کش زندگی می‌کنند، آنهایی هستند که با استفاده از شاخه‌های کاروان‌کش خانه‌های هرمی چهار‌وجهی درست‌می‌کنند.

لاروها، شاخه‌ها را به کیسه می‌چسبانند و در داخل آن زندگی می‌کنند؛ اگر لارو نر باشد که بعدها بال درآورده و از لانه خارج می‌شود و اگر ماده باشد، معمولا در همان کیسه می‌ماند و دوباره تخم‌گذاری می‌کند. لاروها به‌حدی ریز هستند که باید آنها را با دوربین‌های ماکرو دید. جالب است بدانید، لانه‌ها با رشد لاروها بزرگ می‌شوند؛ یعنی ابتدا خانه لاروها ریز است و کم‌کم بزرگ می‌شود.»

حال پرسش این است که آیا خانه‌های لاروها برای محافظت از آنها در برابر شکارچیان طبیعی است یا فقط جنبه تزئینی دارد؟ علیرضا نادری در پاسخ می‌گوید:‌«البته که این لانه‌ها، لاروها و ماده‌ها را از دشمنان طبیعی مصون نگه می‌دارد. همچنین لاروها زمستان را در این خانه‌ها می‌مانند بنابراین برای آنها تدبیری برای محافظت محسوب می‌شود که اشکال متفاوت دارد. برای مثال برخی حتی برگ به خود می‌چسبانند، بعضی وقتی کیسه ابریشمی را از طریق غدد ترشح کردند، از گل برای تزیین استفاده می‌کنند. بعضی از لاروها هم هستند که لانه‌هایشان را شبیه فضولات پرندگان درست می‌کنند. در جنگل‌های هیرکانی و برخی مناطق کوهستانی البرز انواعی از این بیدها هستند که لانه‌شان را شبیه فضولات پرندگان درست می‌کنند. این کار هم برای محافظت و استتار در طبیعت است. البته خیلی از حشرات دیگر هم هستند که این کار را انجام می‌دهند.»

 لانه‌سازی‌های جذاب در حشرات دیگر

علیرضا نادری در ادامه به حشرات لانه‌ساز دیگر اشاره کرده و می‌گوید: «یک راسته دیگر از حشرات به نام بال‌موداران (Trichoptera) که در اصل یک گروه از حشرات با لاروهای آبزی هستند هم از این نظر جالب عمل می‌کنند. تاکنون حدود 14هزار و 500 گونه از بال‌موداران شناسایی شده است. بال‌موداران به پولک‌بالان نزدیکی زیادی دارند؛ یعنی این حشرات در کل به پروانه‌ها و بیدها بیشتر شبیه هستند. درست‌تر است که بگوییم آنها اجداد اولیه پروانه‌ها و بیدها محسوب می‌شوند و نزدیک 200 میلیون سال قدمت حضور در کره زمین را دارند. همه آنها هم در آب‌های شیرین اما سرد زندگی و با مصالح کف رودخانه برای خود لانه درست می‌کنند. البته نحوه این خانه‌سازی مانند خانواده پیشین که گفته شد، با هم فرق می‌کند. برای مثال برخی با برگ‌های خشک کف رودخانه یا شاخه‌های بریده شده یا شاخه‌های ریز که توسط آرواره قوی لاروها بریده می‌شود، لانه درست می‌کنند.»

پرسش دیگر این است که آیا لانه‌ها ضدآب هستند یا نه. نادری می‌گوید: «بله، جالب اینجاست که لانه‌ها ضدآب هستند و چسبی که قطعات خرد لانه را به هم می‌چسباند، از هم باز نمی‌شود. این را هم بگویم که برخی از لاروها از شن و ماسه کف رودخانه استفاده می‌کنند و آن هم به همین شکل مستحکم است. در سال‌های گذشته یک هنرمند فرانسوی زمان زیادی را صرف گرفتن و پرورش لاروها کرد. مصالحی که این هنرمند فرانسوی در اختیارها لاروها می‌گذاشت هم به جای مصالح طبیعی، خرده طلا بود. اگر شما در اینترنت عبارت  Trichoptera larva+Gold را جست‌وجو کنید، نمونه‌های بی‌نظیری از این لانه‌ها را خواهید دید. جالب است که این هنرمند بعدها از خرده‌ مروارید، فیروزه و... هم استفاده کرد و لاروها وقتی این مصالح را در دوره‌های مختلف دریافت می‌کردند، محفظه‌های طلایی و جذابی تحویل می‌دادند که توانست توجه بسیاری را هم به خود جلب کند.» نادری می‌گوید: «بال‌موداران Trichoptera در آب زندگی می‌کنند و حشره بالغ از نظر ظاهر شبیه بید است اما از نظر علمی راسته جدایی غیر از پولک‌داران (پروانه‌ها و بیدها) است. در ایران تا الان حدود 40 تا 50 گونه از بال‌موداران شناسایی شده و شاخص سلامت آب‌ها مخصوصا آب‌های رودخانه‌ها هستند. بال‌موداران را به‌ویژه در آب‌های تازه و سرد می‌توان مشاهده کرد. در رودخانه‌های البرز هم چند گونه از آنها هستند که لانه‌های خاص خود را می‌سازند.»

در چه فصولی از سال دنبال این لانه‌های جذاب بگردیم؟

نادری در پاسخ می‌گوید: «لانه خانوادهPsychidae از راسته پولک‌بالان (بیدها و پروانه‌ها) در گیاهانی مانند کاروان‌کش همیشه و در همه اوقات سال دیده می‌شود زیرا به هر صورت یا پر یا خالی هستند. اگر لانه خالی باشد، به این معناست که لارو تبدیل به بید شده و رفته است. بید از انتهای پایینی لانه که قسمت باریک آن است، خارج می‌شود. اما بهترین زمان برای دیدن لانه خانواده Psychidae بهار و اوایل بهار است چون گیاه هنوز برگی ندارد و به‌راحتی می‌توانید آنها را پیدا کنید؛ ولی به‌طور کلی همیشه هستند و در حال حرکتند و محفظه را هم در پی خود می‌کشند. اما بال‌موداران (Trichoptera) که داخل آب و رودخانه‌ها هستند، در فصول مختلف بسته به این‌که زمان ظهور گونه چه زمانی است، دیده می‌شوند. البته در بهار و اواخر تابستان و پاییز می‌توان آنها را به‌صورت فراوان مشاهده کرد. جاهای عجیبی هم نباید به‌دنبال آنها بگردید. در همین شهر تهران در رودخانه‌های دربند یا حتی در پارک جمشیدیه و رودخانه کرج نمونه‌هایی هستند. جایی که آب آرام و بستر ماسه‌ای می‌شود، می‌توانید لارو بال‌موداران را به‌صورت محفظه‌های لوله‌ای ببینید که با برگ یا شن همراه است. لاروها محفظه‌ها را در پی خود می‌کشند. باید در جایی که عمق آب کم است یعنی دست‌کم هفت تا هشت سانتی‌متر و آب بسیار سرد است، دنبال آنها بگردید. لارو تا زمانی که به سن نهایی و آخرین جلداندازی برسد، این لانه را با خود حمل می‌کند و سپس از آن خارج می‌شود و می‌رود چون هر دوی این حشرات، دگردیسی کامل دارند؛ یعنی از لارو به شفیره، سپس تخم و در‌نهایت حشره بالدار تبدیل می‌شوند.»

فرناز حیدری - دانش / روزنامه جام جم