ستاره رو به افول زندگی عشایری

عشایر ایل سنگسر سمنان که بزرگ‌ترین مسیر کوچ جهان را به خود اختصاص داده‌اند، از جمله طرفداران پروپاقرص کوچ و زندگی عشایری هستند که سبک زندگی آنها برکات زیادی هم برای این آب و خا ک داشته و در بالا بردن میزان تولید داخلی تاثیر به‌سزایی دارد.

مؤثر بودن در تولید ملی ( انواع لبنیات ) فقط یکی از مزایای زندگی عشایری است و این نوع زندگی به خاطر اصالت، کوچ ، تردد و زندگی در طبیعت، جاذبه‌ای منحصربه فرد است که می‌تواند با جذب گردشگران، سهم زیادی هم در توسعه و رونق گردشگری داشته باشد. خاستگاه اصلی ایل سنگسر شهرستان مهدیشهر در استان سمنان است.

هر ساله با فرا رسیدن اردیبهشت زیبا به نیمه هایش ایل سنگسر هم کوچ بهاره خود را آغاز می‌کند و پاییز هم که به نیمه می‌رسد، کوچ پاییزه اش شروع می‌شود تا خود را برای ییلاق و قشلاق به مناطقی در استان‌های خراسان شمالی، سمنان، مازندران، قزوین، البرز و گلستان برساند.

با این حساب از همین حالا می‌توان صدای گوشنواز زنگوله بزغاله‌ها و هی هی چوپانان و عشایر را از دل طبیعت با صفای نیمه شمالی کشور و مسیرهای ایل رو شنید و برای تماشای شان به دل طبیعت زد.

در سال‌های اخیر این سنت و سبک زندگی زیبا در میان ایل عشایر به‌خاطر سختی‌ها و زیاندهی فراوان دستخوش تغییراتی شده و گاهی کودکان عشایر به‌جای تجربه سفر در دامان طبیعت شاهد کوچ ماشینی هستند. برخی عشایر هم به طور کل عطای این سبک زندگی را به لقایش بخشیده و آن را کنار گذاشته‌اند.

خشکسالی، افزایش شدید و پرتکرار قیمت نهاده‌ها و داروهای دامی طی سال‌های گذشته، افزایش چند برابری دستمزد نیروی کار، هزینه حمل و نقل و دیگر امور مرتبط با دام‌ها باعث شده تا عشایر با مشکلات زیادی به‌ویژه در یک‌سال اخیر مواجه شده و انگیزه شان برای ادامه دادن این سبک زندگی کمرنگ‌تر از همیشه شود.

روندی که اگر به آن رسیدگی نشود، نه تنها باعث کاهش زیاد تولیدات لبنی و گوشتی کشور می‌شود که یک سبک زندگی اصیل و جذاب ایرانی را هم در معرض نابودی قرار داده و یکی از فرصت‌های مهم گردشگری را از این سرزمین زیبا می‌گیرد.

ثبت در فهرست آثار ملی

هانی رستگاران، مسؤول ثبت آثار و حرایم میراث ملی استان سمنان با اشاره به تفاوت فرهنگ عشایری در نقاط مختلف ایران به جام‌جم می‌گوید:«فرهنگ عشایری در ایران در هر نقطه‌ای از کشور تقریبا یک‌ریشه مشخص دارد، ولی در زیرشاخه‌ها خیلی با هم متفاوتند. به طول مثال نوع لبنیات تولیدی عشایر سنگسر با فرآیند تولید لبنیات در طالقان و عشایر بختیاری و ایلامی متفاوت است و این با توجه به رمه‌هایی است که دارند، همچنین موقعیت‌هایی که ساکن می‌شوند و مقوله گرما، سرما و... .»

رستگاران با اشاره به ثبت برخی شیوه‌های تهیه لبنیات سنگسری‌ها در آثار ملی می‌افزاید:«در حوزه لبنیات سنگسر به طور مشخص چند نوع لبنیات داریم که در فهرست آثار ملی ناملموس قرار گرفته و از جمله آنها می‌توان به آرشه اشاره کرد که قدمتی 700ساله دارد و به خاطر انرژی‌زا بودن، در ییلاقات و چراگاه‌ها استفاده می‌شود تا عشایر انرژی کافی برای طی مسیر داشته‌باشند. چیکو نیز یک عنصر لبنی بسیار مقوی و پرکلسیم در ایل سنگسر است که از کشک و شیر تهیه می‌شود و آن را در جای دیگری نمی‌بینیم. غذای بسیار مطرح دیگری در ایل سنگسر وجود دارد به نام دیگی که از گوشت تازه و چربی طبیعی تهیه می‌شود. خوراکی دیگری در ایل سنگسر وجود دارد که هشت‌نوع لبنیات را دربر می‌گیرد و ثبت‌ملی شده و شامل شیوه‌سنتی تهیه کشک، کره و پنیر است. این خوراکی ترکیبی اکنون در حال تفکیک است تا در صورت امکان در قالب یک بسته به گردشگران ارائه شود. در سنگسر همچنین حدود 120نوع نان شناسایی شده که برای 41 گونه آن پرونده مطالعاتی تهیه شده و 12نوع آن در فهرست آثار ناملموس کشور تحت عنوان شیوه تهیه نان‌های سنتی قرار گرفته‌است.

ایل‌ راه سنگسر می‌تواند ثبت جهانی شود

دو بخش از زندگی ایل سنگسر هم در سال 98 به ثبت ملی رسید؛ اولی شیوه برپایی گوت (سیاه‌چادر) است و دیگری ایل‌راه یا مسیر کوچ عشایر سنگسر.

مسؤول ثبت آثارملی و حرایم استان سمنان می‌گوید: مسیر کوچ سنگسری‌ها مقوله جذابی است که آن را به راحتی می‌توانیم در مسیر ثبت‌جهانی قرار دهیم چون طول مسیر کوچ عشایر سنگسر از سه مسیر جنوب و شمال استان‌خراسان و استان‌گلستان شروع می‌شود و دارای وجهه تاریخی و فرهنگی گسترده‌ای است.

رستگاران درخصوص ( گوت‌ها) سیاه‌چادرهای ایل‌سنگسر هم می‌گوید: این سیاه‌چادرها از ریسیدن موی بز و با منافذی در سطح آنها بافته می‌شود که هوا در آن جریان دارد و متفاوت از چادرهای عشایر سایر نقاط کشور است. این گوت‌ها طوری بافته می‌شوند که افراد را از گرما و سرما و حوادث قعری محافظت می‌کنند. داخل گوت‌ها با دست‌بافته‌های دارای نقش و نگار زنان ایل‌عشایر تزئین می‌شود و فضای داخل سیاه چادرها به محل پذیرایی از مهمانان، خانواده و آشپزخانه تفکیک می‌شود.

او با بیان این‌که وجهه پررنگ سنگسر در حوزه فرهنگ عامه و میراث ناملموس بیشتر در حوزه خوراکی ها، پوشاک و آیین‌های مرتبط با آداب و سنن مذهبی است، تاکید می‌کند که هیچ منطقه‌ای در استان سمنان به اندازه سنگسر در حوزه تولید لبنیات پررنگ نیست. از سویی درخصوص میراث ناملموس، مردم‌شناسی و فرهنگ در میان عشایر سنگسر زیرمجموعه‌های متعددی وجود دارد که درخور توجه و مطالعه است. استان‌ها به‌واسطه نوع اقلیم و بوم منطقه و پیشینه مردم‌شان در حوزه آداب و سنن و رفتارها، تفاوت‌هایی با هم دارند که همین تفاوت‌ها و تضادها هر کدام از این شهرها را به لحاظ داشته‌های خودشان و آیتم‌های فرهنگی که در آن موجود است، زیبا می‌کند و عمده این شیوه‌ها و آداب و رسوم هم به مناطق روستایی برمی‌گردد و در مناطق شهری خیلی کم پیش می‌آید که ما یکی از آداب و رسوم و سنن قدیمی را حفظ کرده‌باشیم و دستخوش تغییر نشده‌باشد.

گوشت و لبنیات با کیفیت بالا و تنوع بسیار

مدیرکل امور عشایری استان‌ سمنان با بیان این‌که جمعیت دام عشایر استان 3.25 درصد کل جمعیت عشایر کشور را شامل می‌شود، می‌گوید: عشایر ایل سنگسر با قدمت چندین هزارساله یک نژاد منحصر به فرد و مقاوم در مقابل خشکسالی است که 38درصد خانوار عشایر استان را به خود اختصاص داده‌اند. تعداد جمعیت خانوار این ایل 5023 نفر و تعداد دام‌هایشان هم بیش از 569هزار راس است و 53درصد جمعیت دامی استان را به خود اختصاص داده‌اند.

محمد سعیدی با بیان این‌که لبنیات و گوشت تولیدی عشایر ایل سنگسر از لحاظ کیفیت منحصر و ممتاز است، به جام‌جم می‌گوید: دلیل این کیفیت بالا، مسیر کوچ طولانی دام‌ها و تغذیه آنها از انواع علوفه مرتعی تازه و معطر و بدون سم است که سبب بالارفتن کیفیت محصولات دامی می‌شود. از سویی، برخی فرآورده‌های لبنی مانند آرشه و چیکو منحصر به عشایر ایل سنگسر است و در استان‌های دیگر دیده نمی‌شود. در تولید این محصولات از حرارت زیاد استفاده می‌شود و این حرارت بالا باعث می‌شود از لحاظ بهداشتی بسیاری از عوامل بیماری‌زا از بین برود و موازین بهداشتی به‌خوبی رعایت شود. تنوع محصولات لبنی هم بسیار زیاد است و تقریبا تا 32 نوع فرآورده اصلی از مشتق‌گیری ماست و پنیر تهیه می‌شود.

پس چرا صادرات نداریم؟

مدیرکل امور عشایری استان سمنان با بیان این‌که عشایر ایل سنگسر می‌توانند سالانه حدود 5000تن گوشت قرمز و 4500تن لبنیات تولید کنند، می‌گوید: بخش زیادی از این تولیدات مصرف خانوار است و درخصوص صادرات به دلیل تهیه خانگی محصولات، کار چندانی انجام نشده است. صادرات رسمی به مجوزهای بهداشتی و برطرف کردن موانع تولید و شناسنامه‌دار کردن محصولات نیاز دارد. البته محصولات سنگسری هم‌اکنون نیز به‌صورت چمدانی به مناطق مختلف کشور و حتی خارج از کشور صادر می‌شود و عمده جامعه هدف آن کسانی هستند که این لبنیات را می‌شناسند. پوشاک مردان عشایر توسط زنان عشایر و عمدتا از پشم و مو و پوست دام‌های این عشایر بافته می‌شود. سعیدی با بیان این موضوع به برگزاری جشنواره ایل سنگسری برای آشنایی همگان با فرهنگ ایل عشایری و معرفی محصولات دامی و صنایع دستی آنها در سال‌های گذشته اشاره کرده و می‌گوید: این جشنواره در یکی دو سال اخیر به دلیل کرونا برگزار نشده است.

مشکل مهم عشایر

مدیرکل امور عشایری سمنان از نبود قیمت‌گذاری پایه برای محصولات ایل عشایر به‌عنوان یکی از مشکلات اساسی این ایل هم نام برده و می‌گوید: در حال حاضر قیمت‌گذاری بر اساس شرایط عرضه و تقاضا اتفاق می‌افتد و در خشکسالی، ترسالی و بحران‌هایی از این قبیل به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد. حتی گاهی قیمت بازار با قیمت تمام‌شده محصولات تفاوت زیادی دارد که تولید را برای عشایر بی‌صرفه می‌کند.

ضرر هنگفت در انتظار دامداران

اسماعیل پارسا، رئیس هیات‌مدیره شرکت تعاونی عشایر مهدیشهر نیز با اشاره به خشکسالی و کاهش شدید جمعیت گوسفندان می‌گوید: هزینه حمل دام در سال 99 طی سه مرحله و هر مرحله 30درصد افزایش سرسام‌آور داشته است. هر بلوک 500 راسی 25میلیون تومان هزینه حمل دارد. هزینه آبرسانی با تانکر هم در هر 50کیلومتر حدود 700 ـ600هزار تومان شده و قیمت علوفه هم بالاست. از سویی، ارزش پول ملی پایین آمده و چوپانان افغان ارزش پول خودشان را مقایسه می‌کنند. هر بلوک گوسفند، سه چوپان می‌خواهد و دستمزد هر چوپان هفت‌میلیون تومان شده که ما در سال باید 250میلیون تومان برای یک بلوک گله 500راسی هزینه چوپان بدهیم. در مقابل قیمت گوشت نسبت به نهاده‌ها، داروهای دامی و سموم افزایش چندانی نداشته، حال آن‌که یک شیشه ترامایسین که 40ـ35هزار تومان بوده الان 150هزار تومان شده است. دولت هم خرید گوشت را به‌طور تضمینی انجام نمی‌دهد. هزینه‌های دامی ازجمله علوفه و دستمزد و ... صددرصد و قیمت گوشت 20ـ15درصد افزایش داشته است. درحالی‌که اگر قیمت تمام‌شده گوشت را الان برای دامدار حساب کنند 180هزار تومان است. با این حساب اگر خود دولت و پشتیبانی امور دام امسال وارد نشوند و در موضوع نقدینگی و علوفه کمک نکنند با وجود کاهش حجمی بره‌ها، دامداران دچار ضرر و زیان زیادی خواهند شد.

شهربانو خسروی - جام‌جم سمنان