فیلم ما، فیلم مرجع است

معمولا هم این مواجهه چندان مثبت و خوشایند نیست، چرا که برخی بزرگ‌ترها که احتمالا یک جای کارشان در آن سال‌های دور می‌لنگید، تصویری ناخوشایند از کمیته ارائه می‌دهند و در فیلم‌های داستانی، چه جدی و چه کمدی هم، برخوردهای اجتماعی کمیته و عمدتا هم بحث گشت ارشاد را زیرسوال می‌برند تا مخاطب را تحت‌تاثیر قرار دهند یا بخندانند.

اما تماشای مستند «کمیته» به کارگردانی عبدالحسین بدرلو که با همکاری اوج، خانه مستند انقلاب اسلامی و مرکز هنری رسانه‌ای محرم ساخته شده، از زاویه‌ای به ماجرا ورود می‌کند که ربطی به تصویر مخدوش رسانه‌ای در سال‌های اخیر ندارد.

اگر یکی از کارکردهای مستندهای تاریخ معاصر را روشنگری و آگاهی و زدودن غبارهای زمان بدانیم، مستند کمیته موفق به این کار شده و تصویری واقعی از کمیته انقلاب اسلامی ارائه می‌دهد که با وجود اولویت نظامی و نقش مجری قانون، پایگاه مردمی داشت و در بزنگاه‌های اجتماعی همچون مبارزه و مقابله با گرانفروشی حاضر می‌شد.

مستند کمیته که در جشنواره اخیر سینماحقیقت (فیلم مستند ایران) به نمایش درآمد، این روزها در یازدهمین جشنواره مردمی فیلم عمار هم حضور دارد و یکی از فیلم‌های بخش مسابقه (مستند حافظه ملی/ تاریخ سیاسی) است.

چطور به ایده ساخت فیلم مستند «کمیته» رسیدید؟

حول و حوش سال ۹۵ و طی گپ و گفت‌هایی که با دوستان مستندسازم از جمله آقای مصطفی فتاحی داشتیم، ایده تولید مستند کمیته شکل گرفت. همان‌موقع قرار شد پژوهش اولیه را انجام دهیم و طرح اولیه را آماده کنیم. در این بین آقای فتاحی یک مستند هم به نام «تشییع بزرگ» ساخت که مربوط به رحلت حضرت امام خمینی (ره) بود. این مستند، روایت خلبان‌هایی بود که در تشییع امام حضور داشتند و داستان پروازی رحلت امام را مدیریت می‌کردند. می‌توان گفت مستند تشییع بزرگ، مقدمه‌ای جدی بر شروع مستند کمیته بود. بعد از تحقیق و پژوهش اولیه در سال ۹۵، ساخت این مستند در سال ۹۶ جدی‌تر شد. طرح در خانه مستند تصویب و قرار شد پژوهش مفصل‌تری روی آن صورت گیرد. همان شروع کار که تصمیم به تولید این مستند گرفتیم، متوجه شدیم که منبع جدی و درست و درمانی در این مورد وجود ندارد؛ یعنی این‌طور نبود که درباره کمیته، ۱۰کتاب نوشته شده یا ۱۰فیلم ساخته شده‌باشد یا کارهای دیگری تولید شده‌باشد که بتوانیم به آنها رجوع کنیم. بنابراین تقریبا باید کل مسیر پژوهش را می‌رفتیم. یک‌سری چیزهای پراکنده موجود بود اما چیز جامعی وجود نداشت. برای همین حدود یک‌سال طول کشید تا ما به یک پژوهشی برسیم که بتوانیم استارت تولید را بزنیم و براساس داشته‌ها، سناریو را طراحی کنیم.

چه مشکلاتی داشتید که فرآیند پیش‌تولید و تولید این مستند، چهار سال طول کشید؟

در مستندهای این‌چنینی که چند دهه از ماجراها گذشته و نیاز به پژوهش جدی وجود دارد، بحث منابع تحقیقاتی و منابع آرشیوی و اسناد مطرح است که در دسترس نبود یا به‌سختی پیدا می‌شد. باید دوباره ما بعضی از پژوهش‌ها را میدانی انجام می‌دادیم. حتی برای رسیدن به چند فریم عکس، با کلی زحمت گشتیم و عکاس کمیته را پیدا کردیم و با او تماس گرفتیم. آمد و با هم صحبت کردیم و چند فریم از او عکس گرفتیم؛ چون عکس‌ها و منابع آرشیوی به‌راحتی در دسترس نبود. به‌دلیل همین نبود یا کمبود منابع، روند پیش‌تولید ما خیلی طول کشید.

جالب‌ترین اتفاقی که در پروسه ساخت این فیلم افتاد چه بود؟

در فیلم‌های سینمایی که در سال‌های اخیر ساخته شده، گاهی در سکانس‌هایی به کمیته هم اشاره شده و حاشیه‌هایی را هم درپی داشته است. برای همین لازم بود در مستندی که سراغ این موضوع می‌رود، دو طرف یا موافقان و مخالفان و فعالان و مسؤولان دهه ۶۰ بیایند و درباره نقش و جایگاه کمیته صحبت کنند. این اتفاق بدی برای ما سازندگان فیلم بود که نتوانستیم همه این بزرگواران را راضی کنیم. خیلی‌ها راضی نشدند که جلوی دوربین قرار بگیرند و درباره آن سال‌ها صحبت کنند. هرکدام هم دلایل خودشان را داشتند؛ به‌ویژه در حوزه ادغام که اگر دقت کنید همه صحبت‌ها در فیلم به آقای عبدا... نوری مربوط می‌شود اما هر چه تلاش کردیم، خودشان راضی نشدند بیایند و صحبت کنند و دفاع کنند و دلایل‌شان را بگویند. البته ما دلایل را در فیلم مطرح کردیم اما اگر خودشان اینها را می‌گفتند خیلی بهتر بود.

شما در پایان فیلم، کار جالبی کردید و از همه کسانی که نیامدند و مقابل دوربین قرار نگرفتند، تشکر کردید. اگر این افراد می‌آمدند، فکر می‌کنید مسیر مستند کمیته متفاوت از این می‌شد که حالا هست؟

در روند پژوهش، تعدادی مصاحبه مکتوب و شفاهی و صوت و فیلم پیدا کردیم. همه آنها را شنیدیم و دیدگاه‌های همه را یادداشت کردیم و به مسیر سناریو رسیدیم. اگر این افرادی که نیامدند، می‌آمدند و صحبت می‌کردند، توضیحات فیلم بیشتر می‌شد. مثلا ما دیدگاه آقای سراج‌الدین موسوی و آقای عبدا... نوری را از زبان افراد دیگر در فیلم داریم اما اگر خودشان می‌آمدند، قطعا بهتر بود و به لحاظ فرمی تنوع بیشتری داشت. برای همین در پایان فیلم اشاره کردیم که ما از تعدادی از بزرگواران برای حضور و صحبت در فیلم دعوت کردیم اما حاضر به این کار نشدند. مورد دیگر یک‌سری دیالوگ‌هایی بود که اگر در فیلم وجود داشت، خیلی به کار کمک می‌کرد. چون بعد از سال‌ها، این اولین فیلم جدی و بلندی است که درباره کمیته ساخته شده است. ما مصاحبه‌ای با آقای ناطق‌نوری کردیم. در پایان مصاحبه، آن دوستی که هماهنگی این گفت‌وگو را انجام داده‌ و مسؤول رسانه‌ای دفتر ایشان بود، همه حافظه‌های دوربین را از ما گرفت و از دو ساعت مصاحبه، ۴۵دقیقه از آن را به ما تحویل داد و یک‌ساعت‌ونیم مصاحبه را کات کرد و به ما نداد. برای همین ما نتوانستیم یک‌سری از دیالوگ‌ها را در فیلم استفاده کنیم. معلوم نیست دفعه بعد چه کسی درباره کمیته فیلم بسازد که بخواهد از این اسناد استفاده کند.

اگر کسی بخواهد این کار را انجام دهد، حاضرید این پژوهش‌هایی که کردید را در اختیار او بگذارید؟

بله. این فیلم کمیته، مثل یک مرجع می‌ماند و اگر کسی بخواهد درباره کمیته پژوهشی انجام دهد، کتابی بنویسد و یک فیلم داستانی بسازد، می‌تواند به همین مستند کمیته مراجعه کند. حتی اگر فقط به تیتراژ هم مراجعه کند، متوجه می‌شود که باید سراغ چه آدم‌هایی برود. ما خودمان فقط کلی تلاش کردیم که به آن فهرست برسیم.

اگر خود شما بخواهید به عقب برگردید و مستند کمیته را دوباره بسازید، بخش ناگفته‌ای دارید که در این فیلم به اجبار یا به دلایل مختلف وجود ندارد؟

اگر به عقب برگردیم، باز من همین فیلم را می‌سازم و همین خروجی را روایت می‌کنم، چون ما تلاش کردیم تمام آنچه از کمیته گفته نشده‌بود، نشنیده‌بودیم یا نسبت به آن شایعاتی وجود داشت را مطرح کنیم. و چون این اولین فیلم مستندی در این سطح است که در این‌باره ساخته شده، شاید کامل‌ترین و جامع‌ترین فیلم با این موضوع باشد. اما اگر بعد از این، قرار باشد فیلم دیگری درباره کمیته بسازیم، آن‌وقت می‌توانیم سراغ یکی از موضوعات کمیته مثل یگان هوایی برویم که شکل‌گیری آن چگونه بود و تیم‌شان را برای آموزش به کدام کشور بردند و چه اتفاقاتی افتاد تا یگان هوایی کمیته شکل گرفت. یا مثلا می‌توانیم سراغ برخوردهای اجتماعی کمیته برویم یا می‌توانیم فیلمی درباره بازخوردهای رسانه‌ای کمیته در دهه‌های ۷۰،۶۰، ۸۰ و ۹۰ بسازیم. یعنی ما یک‌سری فیلم‌ها درباره عملیات‌های کمیته در دهه ۶۰ داریم اما هرچه جلوتر آمدیم در فیلم‌های داستانی فقط شاهد برخی نقدها و کنایه‌ها هستیم و تنها بخش‌های گشت‌ارشاد کمیته را مطرح کردند. خود همین می‌تواند یک موضوع برای روایت یک فیلم باشد. اما اگر بخواهیم به عقب برگردیم و با فرض این‌که هیچ فیلم مستندی درباره کمیته ساخته نشده‌باشد، خروجی همین مستند کمیته می‌شود.

شاید در نگاه اول، مهم‌ترین مخاطب مستند کمیته، سیاسیونی باشند که همچنان هم هستند و در بحث شکل‌گیری و ادغام کمیته تاثیر مستقیم داشتند اما ویژگی مستند کمیته، روایت مردمی آن است و انگار از سمت مردم به کمیته نگاه شده است. اگر بخواهید یک بخش ویژه را در مستند کمیته انتخاب کنید که مردم با دیدن آن خیلی هیجان‌زده می‌شوند و می‌تواند قلاب مستند کمیته برای مخاطب باشد، کدام بخش است؟

در تعداد اکران‌هایی که بعد از تولید برای دوستان مستندساز داشتیم، خیلی جالب بود که می‌گفتند ما نمی‌دانستیم کمیته این‌قدر کار کرده است. چرا ذهنیت این دوستان از کمیته تغییر کرده‌بود؟ من قصدم اینجا دفاع از کمیته نیست، اما می‌خواهم بگویم رسالت یک فیلمساز، یک مستندساز باید براساس یک‌سری مستندات تاریخی بوده و نباید براساس یک‌سری شایعات جوزده باشد. نباید صرفا روی گشت‌ارشاد متمرکز شود. البته اشکالی هم ندارد، چون کمیته هم ایراداتی داشت و باید در قالب فیلم به آنها هم بپردازیم. اگر من بخواهم یک مستند بسازم، باید درست و صادقانه تاریخ را روایت کنم. به خاطر همین شکل روایت صادقانه ما، برخی دوستان مستندساز از دیدن تنوع کارها و خدمات کمیته در فیلم ما تعجب کرده‌بودند. یکی از بخش‌هایی که خیلی برای مخاطبان جالب است، همان بخش‌های ورود کمیته به بازار برای برخورد با گرانفروشی بود. این بخش در آن تیزر یک‌دقیقه‌ای که در فضای مجازی منتشر شده، خیلی با استقبال مردم روبه‌رو شد و برخی گفتند چقدر خوب و ما الان هم چنین برخوردی می‌خواهیم تا کسی گرانفروشی نکند و مراقب وضعیت معیشت مردم باشند. مشخص است فقط به خاطر تعریفی که رسانه در این سال‌ها از کمیته داشته، یک مقداری مردم نسبت به کمیته زاویه گرفتند و ما از آن واقعیت فاصله گرفته‌بودیم. ما در این کار تلاش کردیم یک‌بار کامل کل فعالیت کمیته را روایت کنیم. حالا می‌شود نشست و درباره این فعالیت‌ها صحبت کرد و به برداشت‌هایی رسید و فیلم‌های جدیدی هم از آنها تولید کنیم.

یکی از امتیازات این فیلم هم تغییر آن ذهنیتی است که طی این سال‌ها شکل گرفته. انتظار شما برای بهتر دیده شدن این فیلم و اکران سینمایی و نمایش تلویزیونی چیست و این‌که دوست دارید مخاطب در این نمایش‌های پیش‌رو، بیشتر به کدام قسمت از مستند کمیته توجه کند؟

دعوت می‌کنم از همه دوستان، همه فیلمسازان، همه هموطنان، همه کسانی که تاریخ را دوست دارند و تاریخ دهه ۶۰ ، تاریخ انقلاب و تاریخ معاصر را مطالعه می‌کنند، صبوری کنند و فیلم مستند کمیته را ببینند. به نظرم آن عده‌ای که دیدگاه متفاوتی نسبت به کمیته دارند، قطعا با دیدن این فیلم نظرشان عوض می‌شود. چراکه این مستند پلات و روایت خوبی دارد و تماشای آن قطعا برای مخاطب با ارزش افزوده همراه خواهد بود. اما این‌که پیشنهاد بدهم مخاطب کدام قسمت کمیته را بهتر ببیند یا کدام بخش آن جذاب‌تر است، کار سختی به نظر می‌رسد. از نظر من که همه فیلم جذاب است.

امید رحمانی - روزنامه جام جم