انفاق، سیره عملی معصومان(علیه السلام)

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از پرتال جامع علوم انسانی،در سیره عملی معصومان(علیهم السلام) نیز انفاق در راه خدا را به بهترین شکل آن مشاهده می کنیم. آنچه در انفاق کردن دارای اهمیت بسیار است یکی نحوه انفاق است و دیگری مالی که انفاق می شود.در مورد نحوه وروش انفاق، مهم ترین مسئله حفظ کرامت فقرا و انفاق به نیازمندان پیش از عرض حاجت آنان می باشد.
در مورد مالی که انفاق می شود بنا به دستور قرآن کریم، باید محبوب ترین مال نزد انسان باشد: (لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّی تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ.)(آل عمران: 92)

1. انفاق با حفظ کرامت فقرا: یکی از چیزهایی که در هنگام انفاق به فقرا و نیازمندان جامعه باید مورد توجه جدّی قرار گیرد مسئله حفظ کرامت آنان است. انفاق باید به گونه ای باشد که به کرامت فقرا لطمه ای وارد نسازد. از این رو، باید نهایت کوشش را به خرج داد که زمینه طوری فراهم شود که شخص نیازمند نزد دیگران احساس شرمندگی ننماید.
در سیره ائمّه اطهار(علیهم السلام) به حفظ کرامت فقرا هنگام انفاق به آنان اهمیت زیاد داده شده است. نمونه های متعددی در سیره عملی ایشان داریم که به این مهم کمال توجه

و عنایت داشته اند:
محمّد بکری نقل می کند: وارد مدینه شدم تا پولی به دست آورم و قرضم را ادا کنم، اما به مقصود نرسیدم. با خود گفتم: بهتر است خدمت امام موسی کاظم(علیه السلام) بروم. آن حضرت در باغی، که خارج از مدینه قرار داشت، رفته بود. نزد ایشان رفتم. حضرت علت آمدنم را جویا شد، داستان را به عرض رساندم. حضرت به درون باغ رفت و بلافاصله بیرون آمد. غلام خود را مرخّص کرد و سیصد دینار پول به من بخشید و خود نیز تشریف برد. من هم بر مرکب خود سوار شدم و شاد و خندان مراجعت کردم.
چنان که ملاحظه می شود، امام برای حفظ کرامت محمّد بکری هنگام اعطای پول به وی، غلام خویش را مرخص کرد تا مبادا با اعطای پول در حضور غلام، شخصیت و کرامت وی جریحه دار شود.
2. انفاق پیش از عرض حاجت: مطلب دیگری که رعایت آن در هنگام انفاق کردن به فقرا حایز اهمیت است اینکه پیش از آنکه فقیر و نیازمندی عرض حاجت نماید، نیازمندی های وی تأمین گردد. این امر باعث می شود فقیر و نیازمند غرور و حیثیتش در اثر سؤال کردن جریحه دار نشود.
در سیره ائمّه هدی(علیهم السلام) نیز بر انفاق نسبت به فقرا پیش از عرض حاجت آنان تأکید شده و ضمن سفارش های مکرّر نسبت به رعایت این امر، خود ائمّه اطهار(علیهم السلام) نیز در عمل این مسئله را به اثبات رسانده اند.
عبداللّه بن زبیر از عمربن دینار و عبداللّه بن عبیدبن عمیر روایت می کند که هرگاه امام باقر(علیه السلام) را ملاقات می کردیم، نفقه، صله و جامه ای به ما می بخشید و می فرمود: پیش از آنکه با من ملاقات نمایید این ها را برایتان آماده کرده بودم.
از این حدیث، گذشته از لزوم انفاق و دستگیری از فقرا پیش از عرض حاجت، لزوم توجه دقیق به آحاد جامعه و اطرافیان و تأمین نیازهای مختلف غذایی، پوشاکی و مالی افراد جامعه نیز استفاده می شود.
3. مقدّم داشتن دیگران بر خویشتن: با نزول آیات انفاق، مسلمانان به قدری تحت تأثیر قرار گرفتند که برخی از آنان نفیس ترین و محبوب ترین اموال خود را در راه خدا به فقرا و مستمندان دادند.
مرحوم طبرسی در مجمع البیان نقل می کند: «علی(علیه السلام)لباسی را خریداری کرده بود که بسیار نفیس و ارزشمند بود، تا حدی که او را به تعجب درآورده بود. ولی آن را در راه خدا انفاق کرد و فرمود: از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) شنیدم: هر کسی دیگران را بر خود مقدّم بدارد خداوند او را روز قیامت به سوی بهشت بر دیگران مقدم می دارد و هر کس چیزی را که دوست دارد برای خدا قرار دهد، خداوند فرموده است: روز قیامت بین بندگان پیوسته به میزان کارهای پسندیده پاداش داده می شود، ولی من در آن روز، تو را با بهشت کفایت می کنم.
4. ترویج خدمات پنهان اجتماعی: بدون تردید، انفاق، چه علنی باشد و چه مخفیانه، هر کدام اثر مفیدی دارد; زیرا هنگامی که انسان به طور آشکار، مال خود را در راه خدا انفاق می کند، اگر انفاق واجب باشد مردم بدان تشویق می شوند، و اگر مستحب باشد یک نحوه تبلیغ عملی است و مردم را به کارهای خیر و حمایت از محرومان تشویق می کند.

آیه 274 سوره بقره، که انفاق کنندگان آشکار را نزد خداوند دارای اجر و پاداش می داند، اشاره به همین مطلب دارد:
(الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَ عَلاَنِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لاَخَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلاَ هُمْ یَحْزَنُونَ.)
اما آنجا که پای مصالح دیگری همچون تعظیم شعائر مذهبی و تشویق و ترغیب دیگران در میان نباشد، برای رعایت جنبه های اخلاقی، اجتماعی و شخصیتی کسی که به او انفاق می شود و به خاطر حفظ آبروی وی و نیز خلوص بیشتر، باید انفاق به طور مخفیانه انجام گیرد.
آیه 271 سوره بقره نیز مؤیّد همین مطلب است: (إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَیْرٌ لُّکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنکُم مِّن سَیِّئَاتِکُمْ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ.); اگر انفاق ها را آشکارا کنید خوب است و اگر آن را مخفی ساخته، به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و قسمتی از گناهان را می پوشاند و خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است.
سیره عملی پیشوایان معصوم(علیهم السلام) نیز بر انفاق مخفیانه مهر تأیید می زند. در سیره عملی آنان نمونه های متعددی می یابیم. آنان گذشته از انفاقات مالی هرگونه خدمتی را که ارائه می دادند، کوشش می کردند به صورت مخفیانه انجام گیرد، هرگاه گره از مشکل کسی باز می کردند و یا نیازمندی های فقیر و مستمندی را تأمین می نمودند، این کار را به نحوی انجام می دادند که خودشان شناخته نشوند. در واقع، آنان با این عملکردشان، در پی ترویج خدمات پنهان اجتماعی بودند.
در مورد امام کاظم(علیه السلام) آمده است: شبانه فقرای مدینه را مورد تفقّد قرار می داد; انبانی که در آن پول، طلا، نقره، آرد و خرما بود به آن ها می رساند. این در حالی بود که آنان نمی دانستند از کجا می آید.
ابوجعفر خثعمی می گوید: امام صادق(علیه السلام) کیسه ای به من داد و فرمود: آن را به فلان مرد از بنی هاشم بده، اما به او نگو که من آن را داده ام. کیسه را به آن مرد دادم. او گفت: «خدا دهنده آن را پاداش نیکو دهد که گاه گاه چنین کیسه ای برای ما می فرستد و ما با آن زندگی می کنیم. جعفر با اینکه مال فراوانی دارد. درهمی به من کمک نمی کند.
در مورد حکمت انفاق پنهانی روایاتی از ائمّه معصوم(علیهم السلام)داریم; از جمله:
ابو حمزه ثمالی می گوید: علی بن الحسین(علیه السلام) انبان نان و مواد غذایی را شبانه بر دوش خود حمل می کرد و صدقه می داد و می گفت: «صدقه پنهانی غضب خداوند را خاموش می کند.
امام رضا(علیه السلام) به یکی از نیازمندان صدقه پنهانی داد، یکی از اصحاب آن حضرت (سلیمان جعفری) عرض کرد: فدایت شوم! ترحّم کردی و بخشش نمودی، چرا خود را پنهان داشتی؟
امام فرمود: از ترس اینکه مبادا از من خجالت بکشد. آیا نشنیده ای که پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمود: کسی که صدقه را پنهانی بدهد مثل این است که هفتاد حج به جا آورد و کسی که گناه را آشکار کند خوار و ذلیل است و کسی که پنهان انجام دهد بخشوده است؟ آیا کلام پیشینیان را نشنیده ای که گفته اند: هرگاه برای حاجتی نزد او می رفتم در حالی بر می گشتم که آبرویم محفوظ مانده بود؟
بنابراین، گذشته از اجر و پاداش زیادی که انفاق مخفیانه دارد (اجر و پاداشی برابر با هفتاد حج و نیز باعث خاموشی غضب پروردگار)، این کار باعث حفظ آبروی گیرنده انفاق می شود که خود یکی از واجبات به شمار می آید.
در نتیجه، باید گفت: تا پای مصلحت بالاتری در میان نباشد اصل بر انفاق مخفیانه است.
د. تأمین امنیت روانی نیازمندان
یکی از اموری که همواره فقرا و محرومان جامعه را رنج می دهد و آرامش روحی و روانی را از آنان سلب می کند. نگرانی ها و دغدغه هایی است که آنان نسبت به آینده خویش دارند; زیرا به دلیل آنکه این طبقه از افراد جامعه درآمد کافی برای تأمین مایحتاج زندگی شان ندارند و با کمک های مالی دیگران روزگار خویش را سپری می کنند، از اینکه آیا در روزهای آینده این گونه کمک ها و انفاقات باز هم در اختیار آنان قرار خواهد گرفت یا نه، نگرانند. با اندیشه کردن در اینکه نکند این کمک ها قطع شود، دلهره و اضطراب به سراغ آنان می آید و امنیت روانی را از آنان سلب می نماید.
بنابراین، وجود نهاد و مرجعی در جامعه که دغدغه های فکری و روانی فقرا و محرومان جامعه را برطرف سازد و امنیت روانی آنان را تأمین نماید، ضرورت می یابد.
در سیره معصومان(علیهم السلام) به این مسئله توجه کافی مبذول شده است. امامان ما علاوه بر تأمین مالی فقرا و محرومان جامعه، امنیت روانی آنان را نیز تأمین می نمودند. موارد متعددی در سیره آنان سراغ داریم که هنگام کمک های مالی به فقرا و محرومان، جملاتی بر زبان آورده اند که دغدغه های فکری و روانی آنان را نسبت به آینده برطرف ساخته و امنیت روانی آنان را تأمین نموده اند.
چنان که ذکر شد، امام باقر(علیه السلام) علاوه بر تأمین نیازمندی های مالی فقرا، امنیت روانی آنان را نیز تأمین می نمود. بیان جملاتی همچون «پیش از آنکه مرا ملاقات کنید این ها برایتان آماده شده بود» و یا «این ها را خرج کن و هرگاه تمام شد مرا باخبر ساز»، به روشنی بر تأمین امنیت روانی فقرا و نیازمندان دلالت دارند. ابراز این قبیل جملات اضطراب و نگرانی نسبت به آینده را از ذهن فقرا دور می سازد و به جای آن، آرامش روحی و روانی را جایگزین می سازد، به گونه ای که احساس می کنند هرگاه در تنگناه و فشار قرار گیرند ملجأ و پناهگاهی دارند که به او مراجعه نمایند و در نتیجه، در کمال احساس آرامش روحی و روانی زندگی می کنند.