ایران - ژاپن فرصت‌های در سایه

3 دیدار در 7 ماه
ژاپن یکی از کشورهای دوست جمهوری اسلامی ایران است و روابط سیاسی دو کشور به 90 سال می‌رسد اما در سال‌های اخیر، روابط دو کشور حال و هوای دیگری پیدا کرده است. ژاپن یکی از نزدیک‌ترین کشورها به آمریکا و شریک راهبردی این کشور است و با توجه به تنش‌های سال‌های اخیر میان تهران و واشنگتن، تلاش ویژه‌ای برای حل این تنش‌ها داشته است. دلیل این تلاش‌ها نیز از یک سو به روابط خوب ژاپن با هر دو کشور آمریکا و ایران بر می‌گردد و از سوی دیگر به اهمیت ثبات خلیج فارس در اقتصاد ژاپن، چرا که بیش از 80درصد نفت مصرفی ژاپن از خلیج‌فارس تامین می‌شود و هرگونه تنش در این منطقه، تاثیر مستقیمی بر اقتصاد ژاپن دارد.
بر همین اساس است که در خردادماه شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن به عنوان اولین نخست‌وزیر این کشور که پس از انقلاب اسلامی به ایران سفر می‌کند به تهران آمد و با رهبر انقلاب و رئیس‌جمهور کشورمان دیدار کرد و با احتساب دیداری که مهرماه در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل میان روحانی و آبه انجام شد دیدار روز جمعه، سومین دیدار رئیس‌جمهور ایران و نخست‌وزیر ژاپن در سال جاری است.



احتمال ضعیف میانجی‌گری
سفر خرداد نخست‌وزیر ژاپن همزمان با اوج تنش‌ها میان ایران و آمریکا و انگلیس در خلیج فارس بود و رسما اعلام شد که یکی از مهم‌ترین اهداف این سفر میانجی‌گری میان تهران و واشنگتن است. بر همین اساس اکنون برخی گمانه‌زنی‌ها هدف سفر روحانی به ژاپن را مرتبط با تنش‌های ایران و آمریکا می‌دانند.
در روزهای اخیر، مقامات دولتی اظهار نظرهایی در این زمینه داشته‌اند و محمود واعظی، رئیس دفتر رئیس‌جمهور اعلام کرده سفر به ژاپن، سفری دوجانبه است و قرار نیست در این سفر، پیامی به آمریکا ارسال شود. علی ربیعی، سخنگوی دولت هم گرچه گفته سفر روحانی به ژاپن ربطی به مذاکرات با آمریکا ندارد اما افزوده است، دوستان ژاپنی معمولا پیام‌ها و ابتکار عمل‌هایی دارند که ما استقبال و آن را بررسی می‌کنیم، اما هیچ برنامه از پیش تعیین شده‌ای وجود ندارد.



رفع تحریم نفتی، شاید وقتی دیگر
ژاپن یکی از خریداران عمده نفتی ایران پیش از تحریم‌های آمریکا بود اما در سال‌های اخیر، واردات نفت از ایران را قطع کرده است. بر همین اساس یکی از گمانه‌هایی که در روزهای اخیر مطرح شده، اعلام معافیت ژاپن از تحریم نفتی علیه ایران و آزادسازی حداقل 5/1 میلیارد دلار از دارایی‌های ارزی ایران ناشی از صادرات قبلی نفت به ژاپن در سفر روحانی به توکیو است.
با این‌حال غیبت زنگنه در سفر به ژاپن و همچنین اظهارات اخیر او، چنین گمانه‌ای را تضعیف می‌کند. وی در روزهای گذشته در سخنانی با بیان این‌که بعید است در سفر روحانی به ژاپن، برداشته شدن تحریم‌های آمریکا مطرح شود گفت: اگر قرار به چنین مذاکره‌ای باشد نمی‌تواند به یک کشور محدود باشد. ‌



ابعاد اقتصادی سفر
سفر روحانی به ژاپن می‌تواند به دلایل مختلف از نظر اقتصادی برای ایران مهم باشد، البته به شرط این‌که توکیو قبلا از آمریکا در این زمینه چراغ‌سبزی گرفته باشد زیرا با قاطعیت می‌توان گفت که ژاپنی‌ها حداقل در مسائل سیاست خارجی بدون اجازه آمریکا آب نمی‌خورند و این کشور تا وقتی آمریکا اجازه ندهد نه از ایران نفت می‌خرد و نه قادر یا علاقه‌مند به دور زدن تحریم‌های ایران است.
همان‌طور که رئیس‌جمهور دیروز پیش از ترک ایران به مقصد مالزی در فرودگاه مهرآباد گفت، ژاپن بعد از انقلاب در ایران فعالیت های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های خوب و مهمی داشته است و اگر امروز کاهش روابطی می‌بینیم این کاهش روابط، موقت و به دلیل فشار ظالمانه آمریکا و تحریم غیرقانونی است.
رضا نظرآهاری، سفیر پیشین کشورمان در ژاپن در مصاحبه‌ای با جام‌جم درباره حجم روابط ایران و ژاپن در مقاطع مختلف گفته است: در یک برهه‌ای از تاریخ یعنی حدود 20 سال پیش روابط تجاری دو کشور تا 20 میلیارد دلار در سال رسیده بود که قسمت عمده‌ای از حجم روابط نتیجه صادرات نفت ما به ژاپن بود. طبیعی است وقتی صادرات نفت کاهش یابد حجم روابط نیز کم می‌شود. تحریم‌های آمریکا و مشکلات بانکی نیز از عوامل تاثیرگذار در این زمینه بود. اما در حالت عادی اگر تحریم‌ها وجود نداشت، می‌توانستیم در بدبینانه‌‌ترین حالت، افزون بر ده میلیارد دلار حجم روابط اقتصادی در سال داشته باشیم اما امروز متاسفانه حتی به 500 میلیون دلار در سال کاهش یافته است.
با وجود این دیروز رئیس‌جمهور اعلام کرد این حرکت و تحریم، ناپایدار خواهد بود و همه کشورهای دنیا می‌خواهند با ایران رابطه نزدیک و خوب داشته باشند مخصوصاً کشورهایی که از لحاظ سنتی روابط خوبی با هم داشته‌ایم.
آن‌طور هم که علی ربیعی، سخنگوی دولت گفته در سفر روحانی به ژاپن، هیاتی از مسؤولان اقتصادی، بانکی و هیات تجاری رئیس‌جمهور را همراهی می‌کنند. برخی رسانه‌ها نیز از احتمال ایجاد یک کانال مالی بین تهران و توکیو صحبت‌ کرده‌اند؛ کانالی که بعید است آمریکا بدون گرفتن یک امتیاز بزرگ به ایجاد آن رضایت دهد و تهران اعلام کرده تا زمانی که آمریکا تحریم‌ها را برندارد حاضر به هیچ گفت‌وگو با این کشور نیست.




افزایش اقتدار ژاپن از مسیر تعامل با ایران
نوذر شفیعی، کارشناس روابط بین‌الملل
به طور کلی ژاپن کشوری است که در چرخه سیاسی نظم بین‌المللی آمریکا قرار دارد. به همین خاطر به کشورهایی مثل ژاپن یا آن دسته از کشورهای غیر غربی که در ذیل نظم سیاسی بین‌المللی آمریکا قرار دارند عنوان غرب سیاسی اطلاق می‌شود. اما ژاپن طی سال‌های اخیر سعی کرده بعضی از این محذورات و محدودیت‌های محیط بین‌الملل را بشکند. این کشور تمایل دارد به عنوان یک قدرت مهم در عرصه بین‌المللی نقش‌آفرینی کند و این‌گونه نباشد که سیاست تبعی در برابر ایالات متحده آمریکا داشته باشد. بنابراین گرایش‌های استقلال‌طلبانه و گرایش‌هایی که تمایل دارند ژاپن در عرصه بین‌المللی به عنوان یک قدرت در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی اثرگذار باشد در این کشور روز به روز در حال رشد است. به همین خاطر می‌بینیم ژاپن در پی کاهش محدودیت‌هایی است که از زمان جنگ جهانی دوم گرفتار آن بوده و حتی در پی تشکیل ارتشی قدرتمند است. همچنین ژاپن به شدت در پی عضویت دائم در شورای امنیت و تبدیل شدن به عنوان یک قدرت سیاسی بین‌المللی است. مجموعه‌ای از این عوامل باعث شده ژاپن سعی کند نه تنها در آسیا بلکه در عرصه بین‌الملل به عنوان یک قدرت مهم جلوه کند.
در عرصه بین‌المللی، ایران برای ژاپن خیلی اهمیت دارد. کشورمان یکی از منابع تامین‌کننده انرژی ژاپن است و از سویی دیگر ژاپن به اعتبار ایران می‌تواند در منطقه استراتژیک خاورمیانه حضور پیدا کند. البته رابطه ژاپن با ایران هم تحت تاثیر محیط بین‌الملل به‌ویژه سیاست آمریکا و هم تحت تاثیر شرایط داخلی‌اش است.
شرایط داخلی ژاپن توسعه مناسبات با ایران را توصیه می‌کند، اما آمریکا قائل به محدودسازی این کشور است. ولی اتفاقی در حال وقوع است که به نظر می‌رسد سطح بین‌المللی را به سطح داخل در ژاپن نزدیک می‌کند و آن هم چین است.
آمریکایی‌ها می‌دانند چین رقیب آینده آنهاست و برای این‌که این رقیب محدود شود یکی از راه‌ها این است که قدرت‌های مجاور چین تقویت شوند. بنابراین اگر ژاپن این فرصت را پیدا کند که با ایران روابط نزدیکی برقرار کند و در منطقه خلیج فارس حضور یابد، موقعیتش تقویت می‌شود. تقویت موقعیت ژاپن به معنای تضعیف موقعیت چین در منطقه شرق آسیاست. از این رو عامل چین است که سیاست خارجی ژاپن را به حرکت به سمت ایران سوق می‌دهد و آمریکا هم در این مسیر با ژاپنی‌ها همراه است.



ژاپنی‌ها و فعالیت در حوزه پتروشیمی ایران
علی ماجدی / سفیر پیشین ایران در ژاپن
با توجه به تجربه‌ای که از دوران سفارت جمهوری اسلامی ایران در ژاپن دارم زمینه‌های همکاری دوجانبه میان ایران و ژاپن فراوان است که نقطه اوج این همکاری ها در گذشته در زمینه نفت و گاز و پتروشیمی بوده است. در مقطعی که من در ژاپن سفیر بودم و همچنین قبل از آن، بسیاری از پروژه‌های پتروشیمی ایران به دست ژاپنی‌ها در حال اجرا بود و قراردادهایی با شرکت‌های ژاپنی مثل میتسوبیشی، سومیتومو و تویو، برقرار شده بود.
همچنین در اوایل دهه 80، ژاپنی‌ها وارد پروژه آزادگان شدند که در واقع 75 درصد پروژه آزادگان جنوبی را به ژاپنی‌ها واگذار کردیم. این شرایط حاکم بود تا اینکه یکی دو سال پس از ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد سهم ژاپنی‌ها کاهش یافت و بعد هم کلا از پروژه آزادگان خارج شدند. ژاپن، خریدار ال‌پی‌جی از ایران هم بوده است و ما در زمینه‌های دوجانبه حداقل می‌توانیم همکاری در این حوزه‌ها را احیا کنیم.
البته این نکته را نباید فراموش کرد که ژاپنی‌ها برای احیای این روابط با محدودیت‌هایی که از سوی آمریکا وضع شده مواجهند و احتمالا واشنگتن در ازای موافقت با سرمایه‌گذاری ژاپن در ایران درخواست‌هایی دارد.
با توجه به شناختی که دارم ژاپنی‌ها آدم‌هایی هستند که با فکر وارد موضوعات مختلف می‌شوند و قاعدتا پیش از دیدار با رئیس‌جمهوری اسلامی ایران، خواسته‌های آمریکا را جویا شده‌اند. آنها در زمانی هم که قرارداد آزادگان را امضا کردند این کار را بدون هماهنگی با آمریکا انجام ندادند و با توجه به شرایط آن مقطع، آمریکا را برای موافقت با امضای این قرارداد متقاعد کردند و الان هم می‌توانند دوباره این نقش را ایفا کنند و در پروژه‌های دوجانبه فعال شوند. ژاپنی‌ها با توجه به رقابتی که با چین دارند حقیقتا به دنبال احیای نقش خود در ایران و به دست آوردن بخشی از بازار کشورمان هستند و اکنون این هنر ژاپنی‌هاست که بتوانند توازنی میان درخواست‌های آمریکا و خطوط قرمز مشخص شده از سوی ایران برقرار کنند.



رفع تنش‌های منطقه‌ای
رئیس‌جمهور یکی از محورهای رایزنی در ژاپن را امنیت منطقه خلیج فارس خواند و دیروز در جمع خبرنگاران گفت: در مذاکرات با آقای آبه در نیویورک و تهران، یکی از مسائل مهم و مورد توجه ژاپن، امنیت منطقه و مخصوصاً امنیت کشتیرانی بود. قاعدتاً در این سفر راجع به امنیت منطقه و همچنین سایر مسایل مورد علاقه، گفت‌وگو می‌کنیم.
به دنبال افزایش تنش‌ها در خلیج‌فارس در ماه‌های گذشته، آمریکا با متهم کردن جمهوری اسلامی ایران در ماجرای حمله به چند نفت‌کش، تلاش کرده ائتلافی را با حضور کشورهای مختلف در خلیج فارس ایجاد کند. به دنبال این تلاش‌ها ژاپن گرچه ابتدا اعلام کرد به دلیل دوستی دیرینه با ایران و علیرغم اتحاد با آمریکا، به ائتلاف دریایی به رهبری ایالات متحده نمی‌پیوندد اما اعلام کرده خودش قصد دارد برای حفاظت از منافعش، نیروهایی را شامل ناوشکن و هواپیمای شناسایی به منطقه اعزام کند.
بر همین اساس گفت‌وگو درباره مسائل مرتبط با امنیت خلیج فارس، از محوری‌ترین مسائل مطرح در سفر روحانی به توکیو است و عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه در نشست خبری اخیر خود اعلام کرد: ژاپن پیشنهادهایی برای کاهش تنش در منطقه داده که از روی حسن نیت است و امیدواریم در سفر ریاست‌جمهوری، برخی اقدامات رو به جلو باشد تا به نتیجه ‌مطلوب برسیم.




ظرفیت‌های بالای روابط دوجانبه
با وجود تمام گمانه‌زنی‌های موجود اما آنچه به صورت رسمی اعلام شده و دیروز هم رئیس‌جمهور در آستانه سفر به ژاپن اعلام کرد این است که دیدار روحانی با شینزو آبه در توکیو، دیداری دوجانبه است.
روابط دو کشور در سال‌های قبل از تحریم‌های آمریکا نیز حکایت از ظرفیت‌های بالای موجود برای گسترش روابط دوجانبه دارد و به نظر می‌رسد در شرایط فعلی نیز با وجود تبعیت ژاپن از تحریم‌های آمریکا، زمینه‌های فراوانی وجود دارد که هنوز بتوان در آنها همکاری کرد.
یکی از این زمینه‌ها همکاری‌های محیط زیستی است که روحانی نیز دیروز اعلام کرد دو کشور در حال حاضر درباره مسائل زیست محیطی، مذاکرات تنگاتنگ و خوبی دارند.
در ماه‌های گذشته نیز هیات‌هایی در حوزه محیط زیست میان دو کشور رفت‌وآمد داشته‌اند و ژاپن آمادگی خود را در اجرای پروژه‌های تحقیقاتی در ایران اعلام کرده است.
از سوی دیگر انتقال تکنولوژی در حوزه‌هایی که مشمول تحریم‌های آمریکا نشود می‌تواند از محورهای رایزنی هیات‌های ایران و ژاپن باشد.
نگاهی به ظرفیت‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، فناوری و .... میان دو کشور نشان می‌دهد سفر روحانی به ژاپن را باید فراتر از مباحثی چون میانجیگری توکیو در روابط تهران و آمریکا نگریست چرا که از یکسو به نظر نمی‌رسد واشنگتن حاضر به کوتاه آمدن از تحریم‌ها در مقابل ایران باشد مگر این‌که به قول وزیر خزانه‌داری آمریکا، ایران حاضر شود شروط این کشور را که عقب‌نشینی از مواضع خود در حوزه‌های منطقه‌ای و موشکی است بپذیرد و این موضوعی است که از خطوط قرمز ترسیم شده از سوی ایران است.
از سوی دیگر ظرفیت‌های فراوانی برای همکاری دو کشور وجود دارد که تمرکز بر مباحث مرتبط با آمریکا و تحریم‌ها باعث هدر رفتن این فرصت‌ها خواهد شد.