در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح شد
مروری بر نقاط قوت و ضعف برنامه‌های کتابی تلویزیون
کتــاب روی آنـتــن
کتاب، مردم را به دو دسته تقسیم می‌کند: آنها که دوستش دارند و آنها که اگر فرصتش پیش می‌آمد، دوستش می‌داشتند.
این واقعیت، یک ظرفیت عظیم برای تلویزیون ایجاد می‌کند؛ ظرفیتی که اگر به درستی به ابعاد آن فکر شود، بی‌تردید موفقیت‌های بزرگی را برای آنتن به همراه خواهد آورد. یک تولیدکننده برنامه تلویزیونی حول محور کتاب، باید ایمان داشته باشد که حتی مخاطبِ کتاب‌نخوان هم می‌تواند پای برنامه کتابی بنشیند و آن را دنبال کند، چرا که جهان کتاب‌ها، جهان آدم‌های جذاب و حرف‌های به‌دردبخوری است که بالاخره یک روز به کار هر کسی می‌آید. صداوسیما هم در پرداخت به موضوع کتاب، فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده اما پیشرفت سال‌های اخیر رسانه ملی را در این حوزه، بیشتر می‌توان نه در اثربخشی و رفتارسازی در مخاطب بلکه در محدوده ایده‌یابی و تعریف قالب‌هاب‌های متنوع‌تر و تخصصی شدن برنامه‌ها ارزیابی کرد. از یک طرف همه مسؤولان و مردم به اهمیت کتابخوانی و پایین بودن سرانه مطالعه در کشور اذعان دارند و از طرف دیگر، بزرگترین ظرفیت یعنی رسانه ملی، خود را به برنامه‌های گفت‌وگومحور حول کتاب محدود کرده است. گونه‌های جذاب‌تر برنامه‌سازی از جمله مسابقات ، رئالیستی‌شوها و برنامه‌های کودک هنوز به رنگ و بوی کتاب آمیخته نشده‌اند و سرقفلی مجموعه‌های کتابی در اختیار قالب‌های وزین و نخبگان است.
کتاب‌باز
مجری: سروش صحت
فضای کلی: گفت‌وگوی مجری با مهمان حول کتاب‌ها، شاکله اصلی این برنامه را می‌سازد اگرچه همین گفت‌وگو در بخشهای مختلف با ایده‌ها و محورهای متفاوتی پیش می‌رود. مهمان‌ها، افراد شناخته‌شده‌ای در حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر هستند. البته برنامه‌سازان تلاشی هم نمی‌کنند که فضای گفت‌وگوها، الزاما چسبیده به موضوع کتاب باقی بماند و اغلب کشف تجربه مهمان درباره کتاب، عملا به موضوع برنامه تبدیل می‌شود. کتاب‌باز البته به نسبت فصل اولش، تغییرات زیادی داشته و در این فصل، محتوا را با بسته‌بندی‌های جدیدتری عرضه می‌کند. تغییرات دکور هم برنامه را از حالت صمیمی و کوچک سری‌های قبل فاصله دارد و انگار آن را از یک کتابخانه صمیمی به یک کتابخانه عمومی پرتجمل ارتقا داده است.
نقاط قوت: این برنامه به فصل چهارم رسیده است. این یعنی نکات مثبت زیادی دارد و ما هم به ویژگی‌های مثبت این برنامه به شکل مجزا پرداختیم.
نقاط ضعف: شاید دیگر خیلی نشود ادعا کرد که برنامه درباره کتاب حرف می‌زند؛ «کتاب‌باز» درواقع برنامه‌ای است که با کتاب‌بازها گفت‌وگو می‌کند و به همین خاطر گاهی حجم معرفی و توصیف و نقد کتاب، حالا زیادی در برنامه پایین می‌آید.
چراغ مطالعه
مجری: کوروش علیانی
فضای کلی: به قول مجری، درباره کتاب‌ها با نویسنده‌هایشان حرف می‌زند. البته کتاب‌هایی که نظری، تخصصی و شاید غیرعامه‌پسندانه است. موضوعاتی مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی و... ظاهرا شعار «علوم انسانی برای همه» به «چراغ مطالعه» هم منتقل شده است. این را از تیم تهیه و اتاق فکر برنامه هم می‌شود حدس زد؛ جایی که یک طلبه علم کلام و دانشجوی فلسفه دین به نام مرتضی روحانی، یعنی مدیر انتشارات ترجمان را در خود جای داده است.
نقاط قوت: همین که افرادی در حوزه برنامه‌سازی برای کتاب وارد شوند که فضای نشر را می‌شناسند، کتابخوان هستند و متناسب با خلأهای موجود برنامه می‌سازند، یکی از مهم‌ترین محاسن است. این مختصات می‌تواند نشانی کاری کند که مخاطب با نیازش را راحت‌تر رفع کند.
این که کتاب‌های مورد نظر این برنامه، نظری و تخصصی هستند باعث نشده که برنامه هم از آن دسته برنامه‌های سنگین و نچسب شده باشد. این مشخصه‌ای است که هم سال‌هاست در ادبیات علیانی یافت می‌شود و هم چراغ شخصیت برند انتشارات ترجمان را در ذهن‌ها روشن می‌کند.
نقاط ضعف: برای کسی که علیانی را بشناسد، دنبال کردن اجرای او در چراغ مطالعه جذاب است، اما برای طیف گسترده‌تر، اجرا کمی بی‌رمق می‌نماید. به علاوه یک ساعت گفت‌وگوی بدون توقف، گرچه در شخصیت شبکه4 طبیعی است، اما انتظار جذب مخاطب عام‌تری برای آن نمی‌رود.
کتاب 4
مجری: سید فرشاد عریضی
فضای کلی: یکی دیگر از برنامه‌های عمومی حوزه کتاب که تلاش می‌کند با بخشهای متفاوت، دایره گسترده‌تری از کتاب‌ها و مسائل مرتبط با آنها را به مخاطب معرفی کند. کتاب 4، شبیه به این طیف از برنامه‌های تلویزیونی، هر قسمت یک موضوع محوری را باز می‌کند؛ یک بخش گفت‌وگو با مهمان دارد که هم او را معرفی می‌کند و از سابقه مرتبط با کتابش می‌گوید و هم نظرش را درباره موضوع آن قسمت می‌پرسد.
نقاط قوت: مجری و فضای کارگردانی هنری برنامه، نسبتا جوان و پرآب‌ورنگ و سرحال‌تر است. همین که کتاب 4، یک تولید استودیویی نیست و هر بار در مکانی مثل کتابفروشی‌های انتشارات مختلف، باغ کتاب یا کتابخانه‌های عمومی، دیده می‌شود، حس متفاوت و خوبی ایجاد می‌کند و ضمنا محیط‌های متنوع کتابی را هم با چشم مخاطب آشنا می‌کند.
نقاط ضعف: برنامه‌هایی نظیر کتاب 4، طبیعتا از آن دست برنامه‌هایی نیستند که کسی روز و ساعت پخش‌شان را به خاطر بسپارد و در موقع مقتضی، پای تلویزیون بنشیند تا شروع شوند. بیننده کنترل را دست می‌گیرد و آن قدر دکمه‌ها را فشار می‌دهد تا یک جا میخکوب شود. این موضوع کار را برای برنامه‌های عمومی مثل کتاب 4 سخت‌تر می‌کند و ایده‌پردازی برای رقابت آن هم در یک برنامه کتابی، حساس‌تر می‌شود.
شب روایت
مجری: مسعود دیانی
فضای کلی: شب روایت عمومی‌ترین برنامه تلویزیون در حوزه کتاب با بخشهای مختلف است که هیچ محدوده یا سبک یا روش خاصی برای خود تعریف نکرده است. از کتاب کودک تا کتاب‌ها تاریخ اسلام را به بیننده معرفی کرده و با نویسنده‌ها و مترجمان و ناشران به گفت‌وگو می‌نشیند و البته دغدغه‌اش تنها متن و محتوای کتاب هم نیست. مسائل حوزه نشر از قبیل کاغذ، حق تالیف و مسائل خرد و کلان مرتبط با کتاب در «شب روایت» بالقوه قابلیت طرح شدن دارند.
نقاط قوت: شاید هنوز برنامه‌ای به عمومیت شب‌های روایت نداشته باشیم. برنامه‌ای که مرزی در معرفی کتاب‌ها یا دعوت از آدم‌ها برای خود قائل نشود و با قطعات تصویری مختلف مجموعه‌ای از اطلاعات درباره کتاب‌ها را در اختیار مخاطب بگذارد. به علاوه حضور یک مجری معمم در کمتر برنامه تلویزیونی دیده شده و این یعنی بالاخره، قشر روحانیت به جای مهمان بر صندلی میزبان یک برنامه تلویزیونی تکیه زده است.
نقاط ضعف: عمومی بودن برنامه اگر ناشی از نبود اتاق فکر و برنامه‌ریزی و تعریف هدف و روش برای برنامه باشد، نوعی ضعف است. ثبات در تیم سازنده برنامه می‌تواند این فرصت را برای پیدا کردن نقش خود در میان نیازهای مخاطب و رسانه ملی به نسبت سایر رقبا در اختیار شب روایت قرار دهد.
نقد کتاب
مجری: سیدمحمد تقی موحد ابطحی
فضای کلی: اگرچه طبق اطلاع «قاب کوچک» و به نقل از سید فرشاد عریضی، فصل جدید این برنامه با شمایلی متفاوت در مرحله پیش‌تولید قرار دارد، اما سابقه آن به گونه دیگری است. این برنامه اگرچه دولت مستعجل بود و سال 94 شروع و تمام شد اما ایده متفاوتی را به نمایش می‌گذاشت. در این برنامه، کتاب‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف با حضور نویسنده کتاب و منتقدان آن و به‌طور زنده روی آنتن مورد نقد و بررسی قرار می‌گرفتند. طبعا برنامه حاوی بخش دیگری جز معرفی کتاب و نویسنده نبود و بخش اصلی را همان گفت‌وگوی انتقادی می‌ساخت.
نقاط قوت: برنامه‌ای با موضوع نقد کتاب، از جمله متاع‌های کمیاب در تلویزیون است و احتمالا با این تصور که مخاطب، فعلا در مرحله ترغیب به کتابخوانی قرار دارد، کسی سراغ نقد کتاب نمی‌رود. این درحالی است که در مورد سایر کالاهای فرهنگی مثل فیلم، اتفاقا بازار نقد و نظر داغ‌تر است. همین ویژگی، «نقد کتاب» شبکه 4 را منحصربه‌فرد می‌کرد.
نقاط ضعف: نقد کتاب را می‌توان بهترین نمونه از آن نوع برنامه‌هایی دانست که به علت‌نکردن رعایت مختصات برنامه تلویزیونی از جمله مولفه‌های جذابیت، توانمندی مجری و سایر بخشهای کارگردانی هنری، شکست خوردند. ایده‌های خوب اگر خوب اجرا نشوند،
این خطر را دارند که نقطه پایانی بر ظرفیت‌های کشف‌نشده خود آن ایده بگذارند و دیگر کسی زیر بار احیای آنها نرود. این درحالی است که این روزها شاید به هیچ چیز به اندازه نقد صریح و جسورانه بخش‌هایی از نشر در کشور نیاز نداشته باشیم.
کتابگرد
مجری: جعفر فریدزاده
فضای کلی: کتابگرد، برنامه‌ای برای گردشگری کتاب است. این برنامه که برای اولین‌بار در نوروز 98 روی آنتن شبکه چهار رفت، با سفر به شهرهای ایران، به مراکز فرهنگی و کتابخانه‌های شهرها سر می‌زد و وضعیت کتابخوانی را در آنها مورد بررسی قرار می‌داد. اما برنامه تا همین آبان هم ادامه یافته و هر هفته یک قسمت از آن روی آنتن می‌رود.
نقاط قوت: ایده‌ای بکر و جذاب که انتظار گونه برنامه‌های جاده‌ای یا کوله‌گردی را در مخاطب ایجاد می‌کند اما تلفیقش با موضوع کتاب آن را ویژه و بی‌سابقه‌تر می‌سازد؛ خصوصا اگر رسانه ملی را ملی فرض کنیم و بدانیم که در برابر همه ایران و نه‌تنها تهران مسؤول است، متوجه خواهیم شد که تصویرسازی برای مخاطب هر خطه از کشور، از وضعیت کتاب در منطقه بومی خودش تا چه اندازه ضرورت دارد.
نقاط ضعف: اغلب برنامه‌هایی که در سفر و گردش می‌گذرند به مجری پرجنب و جوش و مسلطی نیاز دارند که سرعت و قدرت هم‌جوشی با محیط را دارا باشد و برنامه‌ای سرزنده را پیش چشم مخاطب به نمایش بگذارد. چیزهای جدید را کشف کند و به گوشه‌های ندیده سر بزند و از آدم‌های معمولی حرف‌های جدید بیرون بکشد. کتابگرد، از این قبیل برنامه‌ها است اما از این نوع قدرت‌ها ندارد.
شابک
مجری: مجری ثابت ندارد
فضای کلی: دو سه سالی هست که دیگر پخش نمی‌شود اما شابک را می‌شود در میان برنامه‌های عمومی مرتبط با کتاب، یکی از پیشکسوت‌ها در سال‌های اخیر دانست با این تفاوت که شیطنت برنامه از سایر مشابه‌اش بیشتر بود و غالبا به هرجایی سرک می‌کشید و در قالب بخشهای شاد، موضوع کتاب را با عابران خیابان مطرح می‌کرد.
نقاط قوت: شابک، برخلاف اسم تخصصی‌اش که شاید کمتر کسی معنای آن را بداند، بیشتر فرمی دورهمی و خارج از چارچوب‌های اتوکشیده را حول کتاب به نمایش می‌گذاشت. زمان بخش‌هایش بسیار کوتاه و ادبیات مصاحبه‌کننده‌ها با مردم، دوستانه و صمیمی و گرم بود. این موضوع ریتم خوبی را برای نگه داشتن بیننده پای برنامه عرضه می‌کرد و در کنار تنوع مکان فیلمبرداری و ایده‌های برخورد با عابران، از عوامل موفقیت برنامه محسوب می‌شد.
نقاط ضعف: این که نمی‌دانیم چرا یک برنامه تمام می‌شود هم برای خودش، یک جور نکته منفی است. آنتن شبکه 3 بعد از شابک از برنامه‌ای درباره کتاب، خالی شده و این درحالی است که این شبکه به همه موضوعات مختلفی که به نوعی با جوانان در ارتباط است وارد می‌شود و به آنها می‌پردازد. بنابراین این‌که شبکه 3 دیگر برنامه‌ای با محور کتاب ندارد، دو نتیجه را بیشتر به ذهن نمی‌آورد: یا کتاب ارتباطی با جوانان ندارد یا شبکه ایده‌ای برای طرح این موضوع
برای جوانان ندارد.
یک کتاب
مجری: مجری ثابت ندارد
فضای کلی: هر قسمت از برنامه یک کتاب، درواقع یک بخش کوتاه
دو دقیقه‌ای بود که در آن، یکی از بازیگران یا مجریان شناخته شده تلویزیون، قطعه‌ای از یک کتاب را می‌خواند و خود و مخاطب را در فضای آن قرار می‌داد و در انتها به معرفی کتاب می‌پرداخت. در این مجموعه بخش‌هایی که با همکاری شیرازه و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، تولید شده بودند، هدفش ترغیب مخاطب به خرید و خواندن کتاب‌ها بود و در این مجموعه کتاب‌هایی چون «اقیانوس مشرق»، «ر»، «ملاصالح» و برخی دیگر معرفی شدند. تولید و پخش این مجموعه محدود به سال 97 بود.
نقاط قوت: برای معرفی کتاب‌ها، بهترین راه همین است که مخاطب را در معرض وزش جملات و کلمات آن قرار دهیم تا شاید این باد، او را با خودش ببرد. این انگیزه‌بخش‌ترین کار برای ترغیب بیننده تلویزیون به کتابخوانی است و برنامه یک کتاب دقیقا همین کار را انجام می‌داد.
نقاط ضعف: منفی‌ترین نکته برای یک بخش دو دقیقه‌ای همین است که آنتن، جایی برای آن ندارد! لازم نیست حتما برنامه‌ای 60 دقیقه باشد تا مخاطب را درگیر کند. اما لازم است برند و شکل و محتوای این بخشهای دو دقیقه‌ای برای مخاطب تبدیل به عادت شود و ذهنیتی ثابت در او ایجاد کند تا در طولانی‌مدت، منجر به تغییر رفتار او شود. بخشهای کوتاه معرفی کتاب، باید پای ثابت آنتن باشند و کسی که وارد برنامه‌سازی در این قالب می‌شود دیگر هرگز آن را رها نکند تا این که نتیجه‌بخشی
آن را لمس کند.
فاطمه ترکاشوند
خبرنگار
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
در واکنش به حمله رژیم صهیونیستی به ایران مطرح شد
اسرائیل در ورطه تصمیمات اشتباه
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
کوه موش زایید!
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
اسرائیل به سرزمین سوخته بدل می‌شود؟
گفت و گو
گفت‌وگوی «جام‌جم» با سیده عذرا موسوی، نویسنده کتاب «فصل توتهای سفید»
نقنقنویسی داستان اجتماعی نیست
یک نماینده مجلس:
پیامعملیات وعده صادق، قدرت و استقلال ایران بود
علی برکه از رهبران حماس در گفت‌وگو با «جام‌جم»:
خطوط قرمز خود را در مذاکرات تغییر نمیدهیم
گفت‌وگوی «جام‌جم» با میثم عبدی، کارگردان نمایش رومئو و ژولیت و چند کاراکتر دیگر