ساعت‌هایی که از نو باید شناخت

در بناهای قدیمی ایران، به ویژه در مساجد، رد پایی از طراحی و تعبیه ساعت‌های آفتابی را می‌بینیم. خیلی از آنها فراموش شدند و تعدادی را اهالی دوباره احیا کردند. شاید در گذشته ساعت‌های آفتابی بیشتر مورد توجه بوده‌اند تا امروز. آیا طراحی ساعت‌های مدرن باعث کمرنگ شدن نقش ساعت آفتابی در زندگی امروز شده یا دلایل دیگری دارد؟
ساعت‌های آفتابی پیش از اختراع ساعت‌های مکانیکی و الکترونیک وسیله اصلی اندازه‌گیری زمان در طول روز بودند. ساعت شنی و ساعت آبی یا پَنگان که با پر و خالی شدن یک سیال یا شن از یک روزنه سروکار دارند، فقط یک بازه زمانی را می‌توانستند مشخص کنند و برای این‌که بدانیم چه وقتی از روز است از ساعت‌های آفتابی استفاده می‌شد. در نتیجه در مساجد کسانی به نام مُوَقِّت (یعنی تعیین‌کننده وقت‌ها) از آنها استفاده و زمان نماز ظهر و همچنین برای اهل سنت نماز عصر را طبق قاعده‌ای که برای طول سایه و نسبتش با طول شاخص وجود داشت، اعلام می‌کردند. همین حالا هم ساعت‌های آفتابی هستند که وقت حقیقی محلی را به ما نشان می‌دهند. اما با پیدایش ساعت‌های مکانیکی و الکترونیک، توجه به این موضوع که اگر آفتاب در آسمان نباشد یا داخل محیط بسته‌ای باشیم چگونه زمان را بدانیم، باعث شد نقش ساعت آفتابی کمرنگ‌تر شود. ولی برای مواردی مثل تعیین اوقات شرعی هر روز باید بدانیم وقت اذان ظهر دقیق کی هست. چون دامنه آن بین یک ربع قبل یا بعد از ساعت 12 تغییر می‌کند و در شش ماهه اول سال که ساعت جلو کشیده می‌شود، تقریبا از یک ربع به یک تا یک و ربع بعدازظهر تغییر می‌کند.
توجه بیشتر به ساخت ساعت‌های آفتابی می‌تواند به عنوان یکی از جاذبه‌های مهم در گردشگری مد نظر قرار بگیرد؟
حتما همین‌طور است. برای مثال در شهرکی به نام آیللو در استان فِریولی ایتالیا در نزدیکی ونیز، فرد باذوقی از نقاش‌ها و منجم‌ها دعوت کرد که تعدادی ساعت آفتابی دیواری با نقاشی‌های مختلف روی دیوارها بسازند. هر سال یک روز خاص در اردیبهشت جشنواره ساعت‌های آفتابی در این شهر برگزار می‌شود و به زیباترین ساعت‌های آفتابی که در طول یک سال گذشته ساخته شده است طبق رای‌گیری جوایزی اهدا می‌شود. این شهر و جشنواره‌اش سالانه گردشگران زیادی را از سراسر دنیا به سوی خود می‌خواند. مورد جالب دیگر شهر گِنک در نزدیکی بروکسل است. در آنجا معدن زغال‌سنگی وجود داشت که ارزش اقتصادی بهره‌برداری‌اش را از دست داده بود و مسؤولانش با ساختن پارک ساعت‌های آفتابی با انواع ساعت‌های مختلف با طرح‌های جذاب با ارزش هنری و با ساختار نجومی و ریاضی متفاوت دست به ابتکار جالبی زدند و امروزه از جاذبه‌های گردشگری این کشور محسوب می‌شود. مثال دیگری از کشور خودمان در بوستان ملت رشت است. دو ساعت آفتابی آنالماتیک و قطبی در آنجاست که از مدارس و مسافران گرفته تا مهمانان داخلی و خارجی نهادهای رسمی رشت به عنوان یک جاذبه علمی و گردشگری شهر از آن بازدید می‌کنند.
چند ساعت آفتابی در ایران وجود دارد؟ آیا ثبت شده‌اند و اجازه بازدید عمومی دارند؟
من طی سال‌های طولانی به هر جای ایران سفر می‌کردم هر ساعت آفتابی را که می‌دیدم مشخصاتش را ثبت می‌کردم و بالاخره چند سال پیش فهرستی از ساعت‌های آفتابی ایران، شاخص‌های ظهر و ابزارهای زمان‌سنجی طبیعی تهیه کردم. این فهرست در شماره‌های 5 و6 نشریه میراث علمی -‌که موسسه پژوهشی میراث مکتوب آن‌را منتشر می‌کند، چاپ شده است. البته در وبگاه این موسسه و وبگاه شخصی من هم می‌توانید به آن دسترسی پیدا کنید. تعداد این ساعت‌ها حدود 170 مورد است که البته چند ساعت آفتابی جدید هم اضافه شده و چند نمونه از این ساعت‌های‌آفتابی هم مورد بی‌مهری قرار گرفته و تخریب شده‌اند. یا این‌که بر اثر عوامل طبیعی در حال تخریبند. بازدید از همه این ساعت‌ها آزاد است.
اگر قرار باشد کشوری را مهد امروزی ساعت‌های آفتابی بدانیم، کدام کشور است؟
با تجربه‌ای که دارم ایتالیا در صدر جدول است و بعد بلژیک، آلمان و فرانسه. مثلا در آلمان در موزه علوم مونیخ که یکی از موزه‌های مهم علمی دنیاست، بخش مسطحی در یکی از بام‌های آن تعبیه شده که «باغچه ساعت آفتابی» نام دارد و انواع ساعت‌های آفتابی در آن به نمایش گذاشته شده است.
مهم‌ترین چالش ساخت ساعت‌های آفتابی در چیست؟
مانع خاصی وجود ندارد و به نظر من ناآشنایی مردم و مسؤولان با این ابراز علمی که جنبه علمی، تزئینی، فرهنگی و تاریخی دارد بزرگ‌ترین مساله است. البته در مکان‌های عمومی که نیاز به مجوز و تامین بودجه است چون آشنایی کافی وجود ندارد، ابتدا نهادها علاقه‌ای نشان نمی‌دهند و نیازمند معرفی آنها و پیگیری هستند. برای مثال در رشت زمان ساخت نخستین ساعت آفتابی، مراحل اداری آن قدر طولانی می‌شد که چند بار شهردار عوض شد! هر بار می‌بایست طرح را به تصویب می‌رساندیم و در نهایت تصمیم گرفتیم با بودجه خودمان آن را بسازیم و بعد هزینه‌اش را دریافت کنیم. عاقبت تصمیم گرفتم آن را به‌عنوان یادگاری برای زادگاهم بسازم و هزینه‌ای دریافت نکردم.
پس از سال‌ها فعالیت در حوزه ساخت و طراحی ساعت آفتابی چه شد تصمیم گرفتید برای شهرک آپادانای تهران ساعت آفتابی بسازید؟
چند سال پیش برادرم که او هم در همین شهرک ساکن است به من گفت تو که بلدی ساعت آفتابی بسازی، چرا برای شهرک خودمان نمی‌سازی؟! گفت، با رئیس هیات‌مدیره موضوع را مطرح کرده و او هم پذیرفته است. متاسفانه بین هزاران کار مختلف فراموش شد تا این‌که چندی پیش ناگهان موضوع را به یاد آوردم و دوباره آن ‌را با رئیس هیأت‌مدیره شهرک مطرح کردم که پذیرفت. البته دلیل دیگری هم داشت؛ دیده بودم یکی از همسایه‌ها در شهرک ما کارهای هنری -تجسمی کرده و نقاشی‌هایی روی دیوارهای شهرک مثل کوه دماوند و مقبره حافظ را کشیده بود. دیدن کارهای هنری محمد علی‌زادگان باعث شد مصمم‌تر بشوم. یک بار که او را در حال نقاشی دیدم، موضوع را مطرح کردم و بدون هیچ پیش‌زمینه‌ای درباره ساعت‌های آفتابی پذیرفت. دیوارِ مناسبی را در نظر گرفتیم و کار را شروع کردیم. همسرم هم در این کار بسیار کمکم کرد.
دیوار مناسب؟! یعنی برای ساخت ساعت آفتابی دیوار خاصی لازم است؟
بله، چون ما در ایران در نیمکره شمالی زمین زندگی می‌کنیم، مسیر حرکت ظاهری خورشید در آسمان در تمام طول سال رو به جنوب است. خورشید از مشرق طلوع می‌کند و برای ساکنان ایران هیچ‌وقت دقیقا به بالای سر ما نمی‌رسد. در نتیجه سمت جنوب دیوار باید باز باشد. دوم این‌که دیوار نباید رو به شمال باشد، چون خورشید رویش نور نمی‌اندازد. البته بعضی وقت‌ها این اتفاق می‌افتد، مثلا در تابستان صبح زود و اواخر عصر نیم‌ساعتی ممکن است نور روی آن بیفتد اما در طول روز فقط سایه است. اگر رو به شرق باشد بعدازظهر سایه است، اگه رو به غرب باشد صبح سایه است. در نتیجه دیوار مناسب دیواری است که رو به جنوب باشد و روبه‌رویش هم ساختمان یا مانعی مزاحم تابش خورشید نباشد. اگر کمی مایل به شرق یا غرب باشد هم خیلی بهتر است چون طراحی خطوط ساعت نامتقارن و جذاب‌تر می‌شود. ولی اگر کاملا رو به جنوب باشد، شکل متقارن خواهد داشت که به اندازه شکل نامتقارن جذابیت ندارد که نمونه‌اش دو ساعت شهرک آپادانا است.
گفتید دو ساعت در شهرک وجود دارد. چرا؟ چه تفاوتی بین این دو ساعت است؟
ساعتی که جلوی در ورودی شهرک است حدود 20 درجه نسبت به غرب متمایل است. چنین ساعتی صبح‌ها دیر از خواب بیدار می‌شود! یعنی صفحه آن دیرتر با نور خورشید روشن می‌شود. ولی بعدازظهرها تا خورشید در آسمان است کار می‌کند. دیگری که انتهای جنوب‌غربی شهرک است و روی دیواره مخزن آب شهرک کار شده حدود 20 درجه رو به شرق مایل است. در نتیجه تمام صبح نور خورشید به آن می‌تابد ولی‌ عصر حدود ساعت 16 و 30 دقیقه به بعد چون نور خورشید به آن نمی‌تابد، سایه می‌شود. در واقع این دو ساعت، دوقلو و مکمل هم هستند.
هزینه طراحی و ساخت ساعت را کسی یا جایی تقبل کرد؟
فکر کردیم بهتر است بودجه‌ای برای ساختن دریافت نکنیم، چون بر حسب تجربه می‌دانستم تشریفات اداری و حساسیت‌هایی دارد که ممکن بود کار را کند سازد. تصمیم گرفتم بابت ساخت ساعت چیزی دریافت نکنم و هنرمند شهرکمان هم موافق بود. هزینه مصالح و رنگ حدود 300 هزار تومان بود که قرار شد بین خودمان تقسیم کنیم. برای شروع 150هزار تومان هزینه کردم و بعد از هیأت‌مدیره اعلام کردند که پول مصالح را می‌دهند و من پول بیشتری نپرداختم.

اگر می‌خواهید ساعت آفتابی بسازید...
از دکتر باقری پرسیدم اگر کسی علاقه‌مند به آموختن روش ساخت ساعت آفتابی باشد چه باید کند؟ در پاسخ گفت: علاقه‌مندان به ساعت آفتابی باید کمی از نجوم، ریاضی و مثلثات بدانند و همین‌طور از رایانه تا بتوانند آن را طراحی کنند. دیدن تصاویر ساعت‌های آفتابی در ساخت آنها بسیار الهام‌بخش خواهد بود. چند مقاله درباره ساعت‌های آفتابی در مجله نجوم چاپ شده که می‌توانید آنها را تهیه کنید و بخوانید. همین‌طور در شماره یک نشریه میراث علمی مقاله‌ای از پروفسور بِرگرن با عنوان «آشنایی با تاریخچه ساخت ساعت‌های آفتابی» است که به زبان ساده اطلاعات خیلی خوبی برای مبتدی‌ها و دانش‌آموزان ارائه می‌دهد.
این استاد تاریخ نجوم درباره کتاب‌های فارسی که در این زمینه منتشر شده است، افزود: نخستین کسی که در ایران در این‌باره کتاب نوشته است، استاد ماشاءا... علی‌یحیایی، بازنشسته مهندسی نفت بود که کتابی با عنوان «آشنایی با ساعت‌های خورشیدی» را در انتشارات امیرکبیر چاپ کرد و مدت‌هاست که در بازار وجود ندارد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کتابی دوزبانه برای کودکان به قلم دنی ساووآ متخصص فرانسوی چاپ کرده است. جالب است بدانید دنی ساووآ در گنبد سرخ مراغه و کتابخانه ملی ایران هم ساعت‌ آفتابی ساخته است. کتاب دیگری هم خودم ترجمه کردم به نام «شناخت و ساخت ساعت‌های آفتابی» که توضیحاتی در مورد ساختار آنها با ماکت‌های مقوایی از انواع ساعت‌های آفتابی است که با بریدن و چسباندن آنها می‌توانید به‌راحتی ساعت‌های آفتابی بسازید. انتشارات علمی فرهنگی این کتاب را منتشر کرده است که البته در بازار نیست و باید آن‌را در کتابخانه‌ها جست‌وجو کنید.

ساناز مصطفی‌زاده

دانش