دور عاشقان آمد

گل‌مالی و چهل منبر لرها

این مراسم که مخصوص استان‌های غربی کشور یعنی استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام است جزو میرات ملی ثبت شده و آیینی است که مردم این استان در مرگ عزیزانشان انجام می‌دهند. آیین «گل مالی» که به زبان لری به آن «خه‌رّه گیری» می‌گویند چندین و چند مرحله دارد. یکی از مراسم‌هایی که قبل از گل مالی انجام می‌دهند و بیشتر مخصوص خرم‌آباد و شهرهای اطراف آن است مراسم «تراش عباس» است که در این روز که همان روز هفتم محرم است عزاداران حسینی صورت خود را اصلاح کرده و تمیزترین لباس‌هایشان را تن کرده و از فردای آن روز شروع به جمع آوری چوب برای برپا کردن آتش روز عاشورا می‌کنند. خیلی‌ها به‌خصوص در فصل‌های سرد سال، نذر هیزم برای هیئات عزاداری می‌کنند. در روز تاسوعا عزاداران خاک نرم و مخصوصی به نام گل باغچاله (گل رس) را تهیه کرده و در میدان‌های بزرگ و کوچک که معمولاً با آجر چینی در جلوی خیمه‌ها و تکیه‌های شهر درست می‌شود می‌ریزند و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط کرده و گل روز عاشورا را مهیا می‌کنند. روز عاشورا عزاداران حسینی برای مراسم «گل افتادن» به خیمه‌ها و تکیه‌هایشان می‌روند و گل‌مالی می‌کنند و مدتی در آفتاب می‌ایستند تا گل‌ها روی لباس‌هایشان خشک شود. در بروجرد و اطراف این شهر هم زنان در روز عاشورا با یاد حضرت زینب(س) صورت خود را پوشانده و با پای برهنه 40 شمع در دست می‌گیرند و در این شمع‌ها در 40 منبر عزای حسینی روشن می‌کنند تا حاجت بگیرند. البته زنان در ایلام مراسم دیگری هم دارند که به آن «چایینه» می‌گویند. در این مراسم کسی که به آن «ملایه» گفته می‌شود، مداحی می‌کند و یکی از زنان کفن خونی را وارد مجلس می‌کند. این کفن خونی بسته به روزی که این مراسم در آن روز برگزار می‌شود فرق می‌کند. مثلا برای هر روز از دهه اول محرم چایینه یکی از شهدای کربلا برگزار می‌شود. چایینه عباس‌(ع) در روز نهم و چایینه امام حسین‌(ع) در روز عاشورا با کمی تفاوت در مراحل و شیوه اجرا برگزار می‌شود.

نخل‌گردانی یزدی‌ها

با این‌که با شنیدن نام «نخل‌گردانی» همه‌مان یاد درخت خرما می‌افتیم، اما نخلی که در روز عاشورا در کویر مرکزی ایران گردانده می‌شود هیچ شباهتی به درخت نخل خرما ندارد و بیشتر شبیه سرو است! درست است که می‌گویند پیکر مبارک امام حسین‌(ع) روی شاخه‌های درخت نخل به محل دفن ایشان برده شده است، اما سرو هم برای ما ایرانی‌ها سمبل رشادت و آزادگی است. این اتاقک سیاهپوش که با شال‌های رنگارنگ و ابریشمی آراسته شده نماد تابوت سیدالشهداست و قدمتش به دوران صفویه برمی‌گردد که در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران از جمله شهرهای جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین رواج دارد، اما بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود. نخل علاوه بر شال‌های رنگارنگ و پارچه‌های گرانقیمت با شمشیر، سپر، کلاهخود، تعدادی فانوس، چراغ لاله یا شمع بزرگ، آینه و چیزهای دیگر تزئین می‌شود که هرکدام از این‌ها نمادی از شهدای کربلا هستند. چوب نخل به عنوان پیکر سیدالشهدا‌(ع)، سیاهپوش‌کردن نخل نماد پارچه سیاه روی پیکر، شمشیر و نیزه نماد تیرها و نیزه‌هایی که به جسم مبارک ایشان وارد کردند، سرو نخل نماد قامت علی‌اکبر‌(ع)، آینه به‌عنوان نور وجود امام حسین‌(ع)، علم‌هایی که به نخل بسته می‌شود به‌عنوان علمدار کربلا، پارچه‌های زینتی که بر نخل می‌بندند سمبل حجله حضرت قاسم‌(ع)، زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان حسینی، عزادارانی که نخل را برمی‌دارند تشییع‌کنندگان اباعبدا... و سرطوق بالای نخل به‌عنوان کاکل علی‌اکبر(ع) هستند. کسی که نخل را تزئین می‌کند، باید مهارت و تجربه این کار را داشته باشد. این فرد را اصطلاحا نخل‌بند، نخل پیوند، نخل‌آرا و در بسیاری از مناطق ایران، بابا، بابای نخل یا نخلی می‌گویند. در روز عاشورا در ساعت مشخصی عمل نخل‌برداری آغاز می‌شود. به این صورت که کسانی که از روزهای قبل مشخص کرده‌اند که می‌خواهند نخل‌ بردارند کتف و شانه خود را با پنبه، پشم، کاه، پارچه یا هر جسم نرم دیگری که درون پارچه بزرگ پیچیده شده باشد، می‌بندند و زیر نخل می‌روند. شخصی هم که عموما سالخورده و از سادات است روی نخل قرار می‌گیرد و گرداننده‌های نخل با ذکر «یا حسین» شروع به حرکت کرده، مسافت مشخص شده را پیموده و دوباره نخل را به جایگاهی که از ابتدا در آن قرار داده شده است برمی‌گردانند. گفته شده یزدی‌ها این عمل را 14 مرتبه به نیت 14 معصوم(ع) تکرار می‌کنند.

تشت‌گذاری آذری‌ها

در فرهنگ عاشورایی «آب» نماد چند چیز است. صبر، عزت نفس و فداکاری! مراسم تشت‌گذاری یکی از آ‌ئین‌های قدیمی ایرانی است که با روضه «آب» گره خورده است. این آیین منسوب به شهر اردبیل است که از دوران صفویه برگزار شده و قدمتی دیرینه دارد. بعدتر ترک زبان‌های دیگر شهرها این مراسم را اجرا کردند یا این سنت را با خودشان به شهرهای دیگر بردند. می‌گویند داستان این تشت‌گذاری به تشت‌های پرآبی برمی‌گردد که امام حسین(ع) دستور می‌دهد ‌به‌رغم کمبود آب، مشک‌های سپاه حر از این تشت‌ها سیراب شوند، اما تشت و آب از طرفی برای همه نماد مشک سقای کربلاست. در این مراسم که در 27 ذی‌الحجه شروع شده و 30 ذی‌الحجه به پایان می‌رسد به این صورت که در مسجد اصلی شهر چند تشتی پر آب قرار داده می‌شود و مراسم مرثیه‌خوانی و عزاداری اجرا می‌شود و در انتهای عزاداری برای تبرک، افراد مقداری از آن آب را می‌نوشند. تشت‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند، گرد و از جنس برنز یا مس است، بعد از عزاداری، ریش‌سفیدان در هر محله، تشت‌ها را بر دوش حمل کرده و وارد مساجد می‌شوند. حاضران در مسجد به احترام به پا خواسته و در جلوی آنها دسته سینه زنی با شعار «الدخیل یا اباالفضل» سینه می‌زنند. پس از آن، ریش‌سفیدان با دور زدن مسجد، تشت‌ها را در جای مخصوص خود قرار می‌دهند، بعد تشت‌ها را از آبی که در کوزه‌ها بر دوش‌شان حمل کرده‌اند، پر و عزارداران را سیراب می‌کنند.

بیل‌زنی خوسفی‌ها

قدمت این مراسم به بیش از 300 سال برمی‌گردد که مردم شهر خوسف در استان خراسان جنوبی که اکثرا کشاورز هستند، هر ساله ظهر عاشورا برپایش می‌کنند. این مراسم شبیه‌سازی شده حرکت طایفه بنی سعد به سمت کربلا و مواجه شدن‌شان با پیکرهای مطهر شهدا و مراسم دفن آنان است. در این آیین هر یک از کشاورزان خوسفی بعد از اقامه نماز ظهر و عصر بیل به دست، به صورت دسته‌های 15 نفره گرد هم ایستاده و بیل‌هایشان را به سمت آسمان می‌گیرند و تیغه بیل‌ها را یکدیگر می‌زنند و همزمان با این حرکت یکصدا می‌گویند «حیدرعلی» یا «یا علی». مردم این شهر معتقدند بیل‌هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرند متبرک بوده و برای رزق و روزی و محصولات کشاورزی‌شان خیر و برکت می‌آورد. البته در کنار این مراسم مراسم نخل گردانی هم انجام می‌شود و گهواره‌های کوچکی که نماد گهواره حضرت علی‌اصغر‌(ع) است هم روی دست مردم حمل شده و به صورت نمادین پیکر ایشان تشییع می‌شود.

چغچغه‌زنی انجدانی‌ها

این مراسم مخصوص مردم انجدان یکی از روستاهای استان مرکزی است که قدمتی 1500 ساله دارد. تاریخچه «چغچه زنی» به زمانی برمی‌گردد که وقتی مردم این روستا خبر شهادت امام حسین‌(ع) را می‌شوند از شدت غم با سنگ بر سر خود می‌زنند. کم‌کم با گذشت زمان سنگ جای خود را به چغچغه می‌دهد و به جای این‌که به سر کوبیده شد به یکدیگر کوبیده می‌شوند. چغچغه دو جسم چوبی خراطی شده هستند که با برخوردشان به یکدیگر صدایی محزون تولید می‌شود. دو تا سه محله دارد که هر کدام در روز نهم محرم در محله خودشان عزاداری کرده در روز عاشورا در محلی دور هم جمع شده و یک گروه سه تا چهار هزار نفری را تشکیل می‌دهند و عزاداری می‌کنند. در این رسم قدیمی، یک‌مرشد نوحه‌های خاصی را خوانده و مردم در پاسخ به آن همراه با اشک، چغچغه می‌زنند. شیوه اجرای این آیین به این شکل است که عزاداران یکبار با نوای نوحه خوان به جلو خم شده، چغچغه را در مقابل زانو به هم می‌زنند، سپس بلند شده و آن را بر بالای سر دوباره بر هم می‌کوبند.

طوق‌بندان شاهرودی‌ها

«روز یا عباس یا عباس» پنجمین روز ماه محرم برای اهالی شاهرود است که مراسم «طوق‌بندان» هم در همین روز برگزار می‌شود. این نشانه یا همان طوق از سه قسمت پایه چوبی، بدنه فلزی سینی مانند مشبک به شکل قلب و زبانه فولادی به عرض تقریبی 10 سانتی‌متر و طول یک متر تشکیل می‌شود که سیاهپوش کردنش در این روز به‌ عهده سادات یا پیرغلامان اباعبدا... است و به باور اهالی شاهرود نماد علم بیرق علمدار کربلاست. پس از پوشاندن پارچه‌های سیاه و سبز بر تن طوق، ساعت 4 بعد از ظهر، عده‌ای از بزرگان تکیه‌ها در حالی که اشعار محتشم کاشانی را زمزمه می‌کنند، در جلوی دیگر عزاداران به حرکت در می‌آیند؛ در مقابل دسته عزاداری بیرق سفیدی توسط یکی از خادمان تکیه بازار حمل می‌شود. این بیرق به حضرت عباس(ع) منتسب بوده و رنگ سفید نشان از حرکت حضرت به سمت شط فرات و آوردن آب داشته و این پیام را می‌رساند که قصد جنگ ندارد. بزرگ‌ترین و سنگین‌ترین طوق شاهرود «طوق علی بابا» است که بنابراعتقاد مردم اگر بر زمین بیفتند باید در همان مکان قربانی داده شود وگرنه برای حمل‌کننده‌اش اتفاقات ناگواری خواهد افتاد.

شهرها حسینی می‌شوند

در ایام ماه محرم در سراسر ایران شهرها و استان‌های مختلف همگی آیین‌های خاص خود را دارند.
دمام‌زنی بوشهری‌ها که گاهی با سنج‌زنی همراه است و کار بسیار سختی است و نوای بسیار بسیار محزونی دارد، تعزیه‌های با شکوه و بی‌مانند اصفهان و خوانسار که انصافا نمونه‌اش را در هیچ جای کشور نمی‌شود دید.
گردآمدن هزاران عزادار در حسینیه اعظم زنجان و آن مراسم بی آلایش و بی‌ریا، آیین مشعل گردانی در مناطق مرکزی و جنوبی ایران که با قدمت 500 ساله نشان از ورود امام حسین‌(ع) و یارانش به سرزمین کربلا دارد یا مراسم پولکه گردانی که در آن پارچه‌های نفت‌آلود توسط زنجیری به هم وصل شده و روشن و چرخانده می‌شود که نماد حرکت مختار و خون‌خواهی‌اش است یا شام غریبان‌های خاص حرم امام رضا‌(ع) همه و همه نشان از این دارد که ایرانیان از دیرباز دل در گرو اباعبدا... و یاران
ایشان داشته‌اند.

الهام فیروزبخت ـ محمد وفایی
خبرنگار