جزئیات کپی‌رایت یک طرح دولتی

چه آثاری حمایت می‌شوند؟
قبل از این‌که وارد مباحث و جزئیات این لایحه خفن شویم که در طول عمرش ده‌ها بار مورد ناخنک قرار گرفته، این را بگوییم که دایره آثار مورد حمایت در این لایحه پیشنهادی بسیار بالاست. انعطاف در حد تیم ملی! الغرض که در این لایحه از سخنرانی و منبر و موعظه مورد توجه قانونگذار بوده تا حرکات موزون و نرم‌افزارهای رایانه‌ای و اجرای سیرک و معرکه‌گیری! راستش را بخواهید ذهن آدم هم از دیدن این حد از انعطاف، رگ به رگ می‌شود، دیگر چه برسد به اجرایش. یک نکته بامزه دیگر هم در این لایحه،‌ استفاده از واژه «رقومی» به جای واژه بیگانه «دیجیتال» است. خلاصه که طراحان حواسشان به پاس داشتن زبان فارسی هم بوده.

چقدر حمایت؟
مواد 31 تا 41 این لایحه هم اشاراتی دارند به زمان حمایت از حقوق پدیدآورنده. طبق پیشنهادی که در این لایحه شده، مدت حمایت از حقوق مادی پدیدآورنده از زمان پدید آمدن اثر تا 50 سال پس از مرگ او محاسبه می‌شود. البته این استثنا ذکر شده که در مورد خاص نرم‌افزارهای رایانه‌ای این مدت به 30 سال کاهش پیدا می‌کند. حالا ما که به حسن نیت طراحان لایحه شک نداریم ولی اجمالا گفتن این مطلب هم خالی از لطف نیست که با وضعیت سرعت فعلی فناوری، نرم‌افرازهای رایانه‌ای عملا بعد از چند سال در صورتی که خودشان را به روز نکنند از گردونه رقابت حذف می‌شوند و نیازی به این حمایت‌ها نیست.

سازمان جدیدی به نام موسسه مدیریت جمعی
در متن این لایحه بعضا به عبارتی به نام «موسسه مدیریت جمعی» هم بر می‌خوریم که در حفظ و پاسبانی از حقوق مالکیت فکری، نقش ایفا می‌کند. این‌که این موسسه چیست، در متن لایحه اشاره مشخصی به آن نشده است اما با توصیف ویژگی‌های آن می‌توان گمانه‌زنی کرد که چیزی شبیه انجمن‌های صنفی هستند. در ماده 123 این لایحه با اشاره به این موسسات آمده است: «موسسه‌های مدیریت جمعی ـ حقوق با ماهیت غیردولتی متشکل از پدیدآورندگان، اجراکنندگان، تولیدکنندگان حامل‌های شنیداری، ناشران و وراث آنها در زمینه‌های مختلف مرتبط با بهره‌برداری از اثرها و حقوق مرتبط مورد حمایت این قانون براساس مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تأسیس می‌شوند.» با این تفسیر، باید منتظر ماند تا در صورت رای آوردن، این موسسات تاسیس شوند.

تکلیف ترجمه کتاب‌های خارجی چیست؟
بخش مهمی از این لایحه به زعم ما مربوط به ترجمه آثار خارجی است. در حالت فعلی شما اگر ناشر باشید و از یک کتاب خوش‌تان بیاید می‌توانید در جیک‌ثانیه آن را ترجمه و ترجمه را هم به وزارت ارشاد ببرید و در صورتی که تایید شد آن را در قالب کتاب منتشر کنید. این وضعیت فعلی است. در این لایحه اما فرآیند جالبی برای ترجمه طراحی شده. اول این‌که شما اگر بخواهید کتابی را ترجمه کنید باید رضایت صاحب خارجی آن را جلب کنید. خب این سوال پیش می‌آید که اگر طرف خارجی اجازه نداد چه؟ طراحان لایحه در ماده 29 لایحه گفته‌اند که باید یک کمیسیون تشکیل شود؛ اعضای این کمیسیون عبارتند از نمایندگان وزارتخانه‌های ارشاد، علوم و اداره فنی و امور مترجمان قوه قضاییه.
در صورتی که مالک خارجی اثر به شما پاسخ منفی داد و کتابی را هم که می‌خواهید ترجمه کنید برای مقاصد آموزشی و پژوهشی نباشد، هیچ راهی ندارید و باید عطای انتشار آن را به لقایش ببخشید. متاسفانه شما هیچ راهی به جز جلب رضایت طرف خارجی ندارید. اما اگر انتشار به قصد مقاصد آموزشی یا پژوهشی باشد و شش ماه هم از پاسخ منفی طرف خارجی گذشته باشد، شما باید درخواست‌تان را به کمیسیون بند قبل ارائه دهید و در صورتی که این کمیسیون با درخواست شما موافقت کرد می‌توانید کتاب را ترجمه کنید. در صورتی که اثر اصطلاحا «بی‌صاحب» بود و از مالک آن هیچ نام و نشانی نداشتید هم باز باید به این کمیسیون مراجعه کنید تا آنها برای شما تصمیم بگیرند. نکته اما اینجاست که حتی این کار هم مانع دست به جیب شدن شما نمی‌شود. درست است که شما پولی به طرف خارجی نداده‌اید اما باید با نظر مثبت کارشناس دادگستری، مبلغی را به طرف خارجی واریز کنید که درست است که تو اجازه ترجمه و انتشار کتاب را ندادی، اما ما آن را ترجمه کردیم و این هم حق رایت! در صورتی هم که دسترسی به طرف خارجی میسر نباشد باید این مبلغ را به صندوق دادگستری تودیع کنید.

مراقب نقل قول‌هایتان باشید
بخش دیگری از این لایحه به رعایت ضوابط نقل قول باز می‌گردد. البته این را هم بگوییم که در قانون خارجی کپی‌رایت هم برای نقل قول کردن ضوابط خودشان را دارند. اجمالا اما این را بدانید که قانونگذار در ماده 28 این لایحه اشاره‌ای هم به این بحث کرده و گفته که نقل قول کردن از آثار انتشار یافته بدون اجازه پدیدآورنده تنها در صورتی مجاز است که از حدود متعارف تجاوز نکند در ثانی همراه با ارجاع به منبع و نام پدیدآورنده باشد. خلاصه که اگر این قانون تصویب شد باید مراقب نقل قول‌هایتان باشید که برایتان داستان نشود.

کپی‌رایت از شرق تا غرب دور
سوال دیگری هم که ممکن است برایتان پیش بیاید این است که قلمروی اعمال این لایحه پیشنهادی تا کجاست. عارضیم به حضور شما که هر اثری که پدیدآورنده آن از اتباع ایرانی باشد یا اقامتگاهش در ایران باشد یا خود اثر در ایران پدید آمده باشد در زمره این قانون خواهد بود. خلاصه که حواس‌تان جمع باشد. یک بند بامزه دیگر هم دارد و آن این‌که آثار معماری که در ایران بنا شده‌اند و سایر آثار هنری که در بناها و سازه‌های واقع در ایران به کار رفته‌اند هم مشمول این قانون هستند. خلاصه که این لایحه اگر به قانون تبدیل شود بدجوری برای مالکیت مادی و معنوی آثار از شرق تا غرب دور احترام قائل خواهد شد.

پیگیری می‌کنیم
واضح است آنچه در این گزارش به آن اشاره شد تنها بخش‌هایی از متن این لایحه 28 صفحه‌ای است. البته نسخه‌ای که در اختیار ما قرار گرفته، نسخه‌ای است که آخرین اصلاحاتش چند هفته قبل اعمال شده است. ما در صفحات فرهنگی جام‌جم این لایحه و جزئیات آن را در ادامه مورد بررسی بیشتری قرار داده و نظرات موافقان و منتقدان را جویا خواهیم شد.

محمدصادق علیزاده

فرهنگ و هنر