رویت هلال در غبــار

کارشناسان رویت هلال، رمضان را بهار خود می‌دانند! می‌گویند اگر قرار باشد رسانه‌ها و مردم سالی یک بار احوالی از ما بپرسند، قطعا اول و آخر ماه مبارک رمضان است!
اگر می‌پرسید با پیشرفت فناوری و دانش نجوم چه لزومی دارد برای مشخص‌شدن آغاز و پایان ماه، هلال رویت شود، بد نیست بدانید اصل ماجرا مسأله‌ای فقهی است و طبق اصول مذهبی شیعیان، با وجود اطمینان یا یقین نسبت به پیش‌بینی‌های علمی منجمان واجب است فرآیند رویت هلال ماه به صورت عملی صورت گیرد؛ ولو با اطمینان کامل از رویت‌شدن یا نشدن هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهمین روز ماه قمری. به این کار اصطلاحا «استهلال» می‌گویند.
چرا ماه‌های قمری 29 یا 30 روزه هستند؟
این‌که چرا ماه‌های قمری گاهی 29 روز است و گاهی 30 روز، به ماهیت کره ماه برمی‌گردد. زیرا مدت زمان گردش ماه به دور زمین از دید ناظر زمینی حدود 5/29 روز است و چون واحد تقویم یک شبانه‌روز است، برای حل مشکل آن نیم‌روز، به صورت سنتی با رویت‌هلال معلوم می‌شود که ماه قمری باید 29روز باشد یا 30 روز. قاعده این است در شامگاه بیست و نهمین روز از هر ماه قمری رو به افق مغرب می‌ایستیم و طبق مشخصات نجومی ماه، به دنبال رویت هلال باریک ماه در افق مغرب هستیم. اگر هلال رویت شد در این صورت فردا روز اول ماه قمری بعدی است. اما اگر هلال ماه رویت نشد فردا روز سی‌ام ماه قمری فعلی و پس‌فردا روز اول ماه قمری بعدی است. حتی اگر در شامگاه روز سی‌ام ماه قمری به هر دلیلی هلال ماه رویت نشود فردای آن روز، ماه قمری بعدی آغاز خواهد شد و تحت هیچ شرایطی ماه قمری 31روز نمی‌شود.
با این حال چون برای برنامه‌ریزی کاری و اداره جامعه اصولا به استخراج تقویم نیاز است و زمان بسیاری از اعیاد و مناسبت‌های مذهبی به تقویم هجری قمری گره خورده است، استخراج ماهانه تقویم قمری با توجه به رویت‌شدن یا نشدن هلال ماه و تعیین زمان اعیاد و مناسبت‌ها از چند هفته یا چند روز جلوتر عملا امکان‌پذیر نیست. همین موضوع باعث شده از صدر اسلام و با تشکیل حکومت اسلامی، منجمان درپی یافتن راهکار اصولی قابل اتکایی برای پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال ماه در استخراج تقویم قمری سالانه باشند. آنها با رصد هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهمین روز هر ماه قمری و با درنظر گرفتن شاخصه‌های نجومی ماه مانند ارتفاع ماه از خط افق (بر حسب درجه)، سمت ماه، جدایی زاویه‌ای بین قرص ماه و قرص خورشید، مدت زمان بین غروب ماه و غروب خورشید (مکث ماه) و ... به مرور دریافتند هر هلال ماه چه شاخصه‌های محاسباتی اگر داشته باشد می‌تواند رویت شود. در این صورت طبق محاسبات نجومی با دقت قابل قبولی پیشاپیش معلوم می‌کردند کدام‌یک از ماه‌های قمری آینده 29 روزه خواهد بود یا 30روزه. با این حال اگر در جریان استهلال، هلال ماه طبق تقویم رویت نمی‌شد به حکم حاکم شرع، ماه قمری با یک روز جابه‌جایی اصلاح می‌شد و در غیر این صورت همه چیز طبق تقویم از پیش استخراج‌شده پیش می‌رفت.
پیشرفت در رویت هلال ماه با دوربین و تلسکوپ
تا چند دهه پیش، اساس تمام پیش‌بینی‌های نجومی برای رویت هلال و استخراج تقویم هجری قمری مبتنی بر رصد با چشم غیرمسلح بود. اما به‌تدریج با رواج استفاده از دوربین‌های دوچشمی و تلسکوپ در فرآیند رویت هلال و در جریان نشست‌ها و تبادل نظرهایی که در سال‌های اخیر میان منجمان و رصدگران هلال ماه با علما برگزار شد، اکنون بسیاری از علما و از جمله رهبر انقلاب برای رویت هلال ماه با دوربین دوچشمی و تلسکوپ‌های متعارف حجت شرعی قائلند و تقویم رسمی کشور نیز با توجه به این نکته استخراج می‌شود. کارشناسی‌شدن فرآیند رویت هلال ماه در کشور و آموزش مبانی علم نجوم و تقویم به هزاران رصدگر علاقه‌مند اتفاق بزرگی است که در دو دهه اخیر در کشور رخ داده است.
این فرآیند در 20 سال اخیر به قدری منسجم و دقیق پیش رفته که در حال حاضر بیشتر رکوردهای علمی مربوط به رویت دشوارترین هلال‌های ماه از آن رصدگران و کارشناسان رویت هلال ایرانی است و خوشبختانه نتیجه ملموس آن در سال‌های اخیر این بوده که به جمع‌بندی رساندن گزارش‌های رصد و اعلام حلول ماه مبارک رمضان و شوال با بیشترین دقت و کمترین تأخیر پس از غروب خورشید و ماه از جانب دفتر مقام معظم رهبری در رسانه‌ها اعلام می‌شود.
دشواری پیش‌بینی رویت هلال رمضان امسال
وقتی مشخصه‌های نجومی هلال رمضان 1440 را در شامگاه یکشنبه 15 اردیبهشت برای تمام پهنه ایران با نرم‌افزارهای نجومی بررسی می‌کنیم، می‌بینیم با هلال بسیار دشوار و در عین حال جالبی روبه‌رو هستیم. این هلال بر اساس شاخصه‌های رصد با چشم غیرمسلح در کشور رویت‌پذیر نیست. چنان‌که علی ابراهیمی سراجی، رصدگر کارآزموده رویت هلال ماه و از اعضای ستاد استهلال استان تهران درباره پیش‌بینی‌اش از چگونگی دیده‌شدن این هلال به جام‌جم می‌گوید: «از رصدگاه‌های مستقر بر ارتفاعات می‌توان امید داشت که این هلال با تلسکوپ دیده شود. اما تقریبا احتمالی برای دیدن این هلال با چشم غیرمسلح در سراسر کشور وجود ندارد. هیچ‌گاه در تاریخ چنین هلالی با چشم غیرمسلح دیده نشده و مسلما اگر کسی چنین ادعایی کند، احتمال این‌که دچار اشتباه شده باشد برای ما محرز است. اشتباه در تشخیص درست هلال به هنگام رویت، پدیده رایجی است و ابدا فرآیند عجیبی نبوده و عمدی هم نیست. دیدن هلال بسیار باریک و در حال غروب ماه کار فوق‌العاده دشواری است و مهارت بالایی می‌طلبد.»
بررسی‌های ابراهیمی سراجی و همکارانش نشان می‌دهد این هلال در نواحی جنوبی و جنوب غربی کشور با دوربین‌های دوچشمی قدرتمند و تلسکوپ‌های بزرگ می‌تواند قابل رویت باشد. ابراهیمی می‌افزاید: «تلاش داریم برای رویت هلال ماه عازم جنوب کشور شویم. اما اگر در تهران بمانیم سعی می‌کنیم از بالای برج میلاد یا مثلا از گردنه امامزاده هاشم که افق باز داشته و غبار کمتری دارد برای رویت اقدام کنیم. شاید بتوانیم این هلال را در روز و پیش از غروب خورشید هم به دام بیندازیم. باید صبر کنیم و ببینیم آیا با رصد این هلال در روز یا در شامگاه می‌توانیم داده مهمی به بانک داده‌های رویت هلال بیفزاییم یا خیر.»
این رصدگر با تجربه که از رکوردداران رویت هلال‌های دشوار است، متغیربودن شرایط جوی و احتمال ابرناکی یا غبارآلود بودن افق را چالش اصلی خود و همکارانش در شکار هلال رمضان امسال می‌داند و می‌گوید: «بعید می‌دانم ابرها و غبارها اجازه دهند کار خودمان را بکنیم. اگر شرایط جوی مناسب باشد محاسبات می‌گوید این هلال را خواهیم دید. اما احساسم می‌گوید شرایط جوی متغیر امسال کار را برایمان سخت خواهد کرد.»
به جز ابراهیمی، گروه دیگری از کارشناسان رویت هلال ماه نظیر قاسم رستمی از ستاد استهلال دفتر رهبر انقلاب نیز معتقدند شانس بسیار پایینی برای دیده‌شدن این هلال در نیمه شمالی کشور وجود دارد.
شاید هلال فقط در شمال شرقی کشور دیده نشود
اما گروه دیگری از کارشناسان با تکیه بر برخی داده‌ها و با استناد به تجارب مشابه دیگر احتمال بالاتری برای رویت این هلال در نیمه شمالی کشور قائلند. از جمله آنها سیدمحسن قاضی میرسعید، رصدگر برجسته و رکورددار جهانی رویت هلال ماه است. محاسبات او نشان می‌دهد این هلال در ایران به استثنای غرب استان گلستان، خراسان شمالی، خراسان رضوی و قسمتی از خراسان جنوبی هلال ماه با تلسکوپ قابل رویت است.
میرسعید نیز همچون ابراهیمی و دیگر کارشناسان رویت هلال معتقد است این هلال در ایران امکان ندارد با چشم غیرمسلح رویت شود. او با انتشار مقاله‌ای در پایگاه اینترنتی helalemah.ir تأکید می‌کند: «عواملی که باعث شده این هلال با سن حدود 16 تا 17 ساعت (پس از لحظه هم راستایی مراکز زمین و ماه و خورشید) با چشم غیر مسلح رویت نشود، ارتفاع کم هلال به خاطر عرض جنوبی دایره البروجی ماه وهمچنین فاصله آن از زمین است که بین اوج و حضیض مداری قرار دارد. این دو عامل باعث شده این هلال ارتفاع کمی از افق در لحظه غروب خورشید داشته باشد، مضاف براین‌که بخش درخشان آن کمتر از حد رویت است.»
بنا به محاسبات و معیار رویت هلال میرسعید، هلال ماه رمضان امسال در شامگاه یکشنبه 15 اردیبهشت در کشورهای ترکیه، سوریه، لبنان، فلسطین اشغالی، عراق، کشورهای حوزه خلیج فارس، عربستان، یمن، عمان، منتهی‌الیه جنوب غربی افغانستان و شرق پاکستان با ابزار نجومی دیده خواهد شد.
چرا وضعیت هلال رمضان امسال این قدر دشوار شده است؟
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال ماه با استناد به گزارش‌های قبلی رویت در ماه‌ها و سال‌های گذشته انجام می‌شود. در این شرایط اگر با هلال ماهی مواجه باشیم که هلال‌های شبیه به آن در گذشته دیده نشده باشد یا در برخی موارد با تلسکوپ یا دوربین دوچشمی قوی با دشواری فراوان رویت شده باشد و در این صورت گزارش رویتش نزد اکثریت پژوهشگران تقویم از صحت و اعتبار لازم برخوردار نباشد، در این صورت پیش‌بینی هلال ماهی که ویژگی‌های نجومی شبیه به آن و در مرز هلال‌های دیده‌شده و دیده نشده داشته باشد بسیار دشوار و از نظر علمی جذاب خواهد بود.
علی‌اکبر نیری، کارشناس تقویم، محاسب و توسعه‌دهنده نرم‌افزار همراه ایرانی «مه‌یار» که کار پیش‌بینی رویت هلال ماه را انجام می‌دهد، درباره علت اختلاف میان نقشه‌های پیش‌بینی‌های رویت‌پذیری هلال رمضان امسال به جام‌جم می‌گوید: «مسأله اصلی نبود داده‌های متعدد از رویت‌ یا رویت‌نشدن هلال ماه‌هایی با ویژگی‌های نجومی شبیه به ویژگی‌های هلال رمضان امسال است. با گذشت زمان و غنی‌تر شدن بانک داده‌های ما پیش‌بینی‌هایمان نیز دقیق‌تر می‌شود. کار علمی بر اساس داده‌ها انجام می‌شود و این داده‌ها نیز با گذشت زمان به دست می‌آید. این مسیر پویایی است که برای استخراج هرچه دقیق‌تر تقویم هجری قمری با مبنا قراردادن رصد با ابزارهای نجومی باید به تدریج طی کنیم.»

اگر هلال ماه فردا دیده نشود چه؟
رصدگران خوش‌بین‌تر معتقدند هلال ماه رمضان را فردا خواهند دید و در این صورت طبق محاسبات شورای تقویم مرکز ژئوفیزیک که به گفته نیری احتمالا با درنظرگرفتن شانس بالای دیدن هلال رمضان در روز استخراج شده است، دوشنبه روز اول ماه رمضان خواهد بود. اما نیری نظر دیگری هم دارد. او به جام‌جم می‌گوید: «با توجه به تعیین روز اول ماه مبارک رمضان و تأثیرش بر مشخص شدن شب‌های قدر، تجارب قبلی کارشناسان شورای تقویم مرکز ژئوفیزیک نشان می‌دهد معمولا رهبر انقلاب حساسیت خاصی در اعلام حلول ماه مبارک رمضان دارند و اگر گزارش‌های دریافت شده به قدر کافی محکم و معتبر نباشد و ایشان را نسبت به حلول ماه مبارک به قطعیت نرساند، شعبان 30 روزه اعلام خواهد شد و به این ترتیب سه‌شنبه 17 اردیبهشت اولین روز ماه مبارک رمضان خواهد بود.»
همه شواهد نشان می‌دهد امسال با یک «یوم‌الشک» تمام عیار در آغاز ماه رمضان روبه‌رو هستیم. اما آن‌طور که نیری می‌گوید «مسلما دیده‌شدن این هلال از هر کجای ایران داده علمی ارزشمندی به بانک داده‌های رویت هلال ما خواهد افزود و از آن پس قطعا نرم‌افزارهای همراهی مانند مه‌یار و دیگر نرم‌افزارهای استخراج تقویم با دقت بیشتری می‌توانند منجمان را در استخراج تقویم یاری دهند.»

کاظم کوکرم

دبیر گروه دانش