دل هـامــون خنک شد

سیلاب وقتی پایش به گلستان رسید و از مازندران و لرستان و خوزستان و بخش‌هایی از خراسان گذر کرد، آنچه برجای گذاشت، غم ویرانی بود و زندگی‌هایی که نابسامان شدند و از مدار معمول خارج. نه این‌که آبادی و حیات نداشت که تالاب‌ها را پرآب کرد و رودها را جاری و چشمه‌ها را جوشان. اما قدر سیلاب را، قدر بارش‌های بی‌امان و حتی خانه ویران کن را شاید هیچ قوم و گروه و دیاری ندانسته و ندانند، جز مردمان دیار سیستان و بلوچستان؛ مردمانی که چند هزار روستایشان آب شرب ندارد و هر روز خیره به دوردست ‌می‌شوند، شاید تانکر آبی از راه برسد. مردمانی که خشکی هامون و چاه‌نیمه‌ها و چاه‌ها، مزارع‌شان را سوزاند و فقر و بیکاری کوچاندشان به صدها و هزاران کیلومتر دورتر از دیار آبا و اجدادی.
حالا یعنی در همین ماه زیبای اردیبهشت، سیلاب با شدت تمام قصد جان سیستان را کرده؛ تاخته در روستاهای کبره‌بسته از هرم آفتاب و ساکنان‌شان را مجبور به تخلیه و ترک روستا کرده؛ تخلیه‌ای که این بار تلخ نیست و دلچسب‌ترین تخلیه‌ای است که مردمان این دیار به چشم خود دیده‌اند.
مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان البته گفته سیلاب‌های غیرقابل کنترلی که از افغانستان راهی استان و دشت سیستان شده، در حال هدایت به مخازن چاه نیمه‌ها و تالاب بین‌المللی هامون است. هامون یعنی همان تالابی که روزگاری ۳۸۲۰ کیلومتر مربع از وسعت 5660 کیلومترمربعی آن که در ایران است، پرآب بود و هزاران خانوار از قِبَل آن به کار صیادی و قایق‌سازی و ساخت صنایع‌دستی مشغول بودند و کار و بارشان رونق داشت و معیشت‌شان به راه و روزگارشان آفتابی. هامون همان تالابی است که وقتی بادهای 120روزه بر پهنه بی‌کرانش می‌وزید، دشت سیستان خنک‌ترین و دلچسب‌ترین تابستان کشور را تجربه می‌کرد و هامون همان سومین تالاب بزرگ کشور است که حالا هیچ کدام از اینها را ندارد، از بس که آب ندارد و سال‌هاست چون پیکری در حال احتضار روی دست سیستان و تمدن کهنش مانده.
جان به هامون بازگشت
هامون اما دارد جان می‌گیرد؛ از چند روز پیش که سیلاب و روان‌آب‌ها سراغش رفته، هم هامون خوشحال است و هم مردمی که خود را به هامون‌شان رسانده و سراغ قایق‌های رها شده روی زمین خشک رفته و خود را به میانه پرآب تالاب رسانده‌اند. کما این‌که وحید پورمردان، مدیرکل محیط زیست سیستان و بلوچستان هم به ما می‌گوید تاکنون 30درصد از سطح هامون آبگیری شده است.
با پورمردان که تماس می‌گیریم سوار خودرویی است که مثل سیلاب مشتاق رسیدن به هامون است، به هامون می‌رسد و اطلاعات و آمارش را با مشاهداتش از بستر زنده هامون برایمان نقل می‌کند.
از وضعیت آبگیری هامون راضی است، اما به جام‌جم می‌گوید تا زمان آبگیری کامل و زمانی که بخواهیم سخن از پایان مشکلات تالاب و خشکسالی‌اش بگوییم، راه دوری در پیش است.
اداره محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، اما برای این‌که نهایت استفاده را از این سیلاب پربرکت ببرد و اجازه ندهد قطره‌ای از آن از کام تشنه هامون دریغ شود، در حال لایروبی مسیر روان‌آب‌های منتهی به تالاب است و مدیرکل این اداره هم می‌گوید تاکنون سه چهار منطقه را لایروبی کرده‌ایم.
پورمردان خوشحال است؛ درست مثل مردم سیستان؛ خوشحال است که می‌گوید بعد از حدود دو دهه خشکسالی شاهد ورود این حجم از آب به دشت سیستان و هامون هستیم و ما مطمئنیم اگر کنارش بودیم، برق شادی را هم در چشمانش می‌دیدیم.
کانون‌های گرد و غبار برچیده می‌شود
به اعتقاد مدیرکل محیط‌زیست سیستان و بلوچستان، اما آنچه بیش از هر چیز مایه خوشحالی است، ورود آب به بخش هامون‌های پوزک و سابوری (دو بخش از مجموعه سه بخشی هامون بزرگ) است، چراکه این هامون‌ها، خودشان و مناطق اطرافشان سال‌هاست که به کانون‌های گردوغبار در استان تبدیل شده‌اند.
این روزها آب به هامون سابوری رسیده، اما هامون پوزک هنوز خشک است و مرتفع بودنش مانع رسیدن آب به آن شده که پورمردان می‌گوید این بلندی را هم برطرف کرده اند تا آب به همه بخش‌های هامون برسد.
در دشت سیستان همه خوشحالند؛ همه مثل مسؤولان استانداری و محیط‌زیست و گردشگری خوشحالند که سرازیر سیلاب افغانستان راهی ایران شده و کشور همسایه توان کنترل سیلاب‌ها را ندارد. همین هم باعث شده تا امروز هامون از یک تا 5 متر در نقاط مختلفش آب داشته باشد؛ حجم آبی که ریش سفیدهای منطقه گفته‌اند از حدود 17 سال پیش تاکنون چنین حجم آبی ندیده‌اند.
پورمردان امیدوار است بارش‌ها و جریان سیلاب تا نیمه‌های برج سه یعنی خرداد برقرار باشد تا هامون دوباره خشک نشود و گردوغبار دوباره به جان چشم و ریه شهروندان سیستانی نیفتد.
همین حالا هم که چند روزی است از آبگیری دشت سیستان گذشته، همه مزارع آبگیری شده و کشاورزان در تکاپوی کشت محصولند؛ محصولاتی که البته باید این بار روی نوع آن نظارتی شود تا متناسب با خاک و آب منطقه باشند. پورمردان نگران کشت گندم و هندوانه است و می‌گوید ای کاش جهاد کشاورزی نظارت کند و یک الگوی کشت صحیح به کشاورزان بدهد و مصرف آب را مدیریت کند تا آب به جای هرز سنتی در مزارع، گلوی تشنه هامون را سیراب کند، چراکه که غلبه بر دیو ریزگردها و سلامت مردم در اولویت است.

هامون منتظر ماست

از همین حالا می‌خواهیم سفر به دشت پرآوازه و سرزمین ایران باستان را به شما پیشنهاد کنیم؛ سفر به سیستان و بازدید از دریاچه زیبایش که قایق‌ها دوباره روی آن شناور شده‌اند و غریو شادی و زندگی در آسمانش طنین افکنده. قایق‌ها به‌ویژه مسیر کوه خواجه را در پیش گرفته‌اند؛ جزیره‌ای زیبا با کهن دژی متعلق به عصر ساسانی که وسط هامون شکفته و تنها بلندی دشت پست هامون است. مردم شاید هم سری بزنند به مرکز بازدیدکنندگان تالاب هامون؛ جایی که اداره محیط‌زیست آن را دایر کرده و مکانی است آراسته به گونه‌های تاکسی درمی حیات وحش و صنایع دستی و المان‌هایی از سبک و سیاق زندگی مردم محلی.
مجتبی میرحسینی، معاون گردشگری اداره میراث سیستان و بلوچستان هم از فرصت دوباره رونق گردشگری در سیستان به ما می‌گوید و ادامه می‌دهد بعد از دو دهه خشکسالی، ورود این حجم از آب به سیستان و هامون، نه‌تنها گردشگری منطقه که کشاورزی، اقتصاد و کسب و کار مردم را رونق می‌دهد و سیستان می‌شود همان دیار زیبا و جذابی که همه آرزوی دیدارش را در دل بپرورانند.
میرحسینی معتقد است امید مردم نجیب سیستان و بلوچستان هیچ‌گاه از بین نرفته بود که حالا برگردد. او به چشم خود هرسال مردمانی را می‌دید که زمین‌های خشک و بی‌آبی را کود می‌دادند و چشم به آب می‌دوختند تا ببارد و در پاسخ به حیرت او در نبود آب، می‌گفتند ما کار خودمان را می‌کنیم و خدا هم کار خودش را. می‌گفتند امید سرمایه پدران ماست و ما امید داریم سرزمین‌مان دوباره سبز و آباد شود و حالا امیدشان جوانه زده.
این مسؤول گردشگری می‌گوید: از یکی دو سال پیش یکی از چاه نیمه‌ها زیرساخت‌هایی برای تفریح گردشگران داشته و حالا تلاش می‌شود این زیرساخت‌ها در اطراف هامون هم ایجاد شود.
سیستان همین حالا هم ده اقامتگاه بوم‌گردی برای گردشگران و مسافران دارد و میرحسینی مطمئن است با ادامه آبگیری هامون پای سرمایه‌گذاران هم به این دیار زیبا باز می‌شود و اقامتگاه‌های بیشتر دایر.
و مهم‌تر از همه این‌که محلی‌ها هم دوباره به موطن خود بازمی گردند؛ همان‌ها که به جبر روزگار کوچ کرده‌اند، کما این‌که اکنون نیز در روستای قلعه نو زهک و با ایجاد دو اقامتگاه، مهاجرت معکوس شکل گرفته و تعداد خانوارها از 300 به 500 خانوار طی دو سال اخیر افزایش یافته است.
51 درصد جمعیت سیستان در روستاها ساکن هستند و همه این روستاها با توجه به داشته‌ها و جاذبه‌هایشان، مستعد رونق گردشگری. شهر جهانی سوخته و کوه خواجه و چاه نیمه‌ها و به‌ویژه چاه نیمه چهارم و خود هامون هم که جذابیتشان در نوع خود بی‌نظیر است و همین حالا هم جاذب گردشگران داخلی و خارجی بسیار.

فاطمه مرادزاده

ایران