2 بی‌بی آرمیده در رِی

بی‌بی‌شهربانو؛ از افسانه تا واقعیت

به شهرری که رسیدید، کافی است وارد جاده امین‌آباد شوید و سپس به سمت کوهی که به نام بی‌بی‌شهربانو معروف است، حرکت کنید.
بر بالای کوهی صخره‌ای، آرامگاهی را خواهید دید متفاوت با سایر زیارتگاه‌های آن منطقه. در کتیبه ورودی زیاتگاه، مقبره را متعلق به شهربانو، همسر امام حسین(ع) معرفی کرده‌اند.
این داستان و این‌که این مکان مرقد همسر امام حسین(ع) یا دختر یزدگرد باشد امروز مورد تردید قرار گرفته است؛ زیرا علما و مورخان بسیاری مانند محدث شیخ عباس قمی، مرقد همسر امام را در بقیع و نام ایشان را جهانشاه می‌دانند و گروهی دیگر آن بانو را بَرَه، جَیدا و غزاله نامیده‌اند که در حادثه کربلا خودش را به فرات انداخته است. با وجود تمامی این روایت‌ها، اطلاع دقیقی از چند و چون ماجرا در دست نیست؛ اما آنچه بیشتر مورد توجه مردم است، همان حکایت آمیخته با اتفاقات اسطوره‌ای است که سینه‌به‌سینه نقل شده تا امروز رسیده است.

تحول تاریخی مرقد

اصل بنای آرامگاه از نظر باستان‌شناسان به دوره ساسانی بازمی‌گردد و نزدیکی آن به چشمه آب را برخی یادآور معابد ایزدبانو اَناهیتا می‌دانند که الهه آب‌ها و باروری بوده است.
نکته مهم در بنای حرم، امکان مشاهده یک سیر تاریخی در ساخت و بازسازی آن است.
در واقع حرم و دالان جنوبی بنا متعلق به دوره ساسانی و بخش جنوب‌شرقی که بنایی سنگی با سقف ضربی و سنگی و آجری است، یادگار آل‌بویه و دیوارهای خارجی صحن متعلق به دیالمه و سلجوقیان است.
گنبد بقعه نیز در دوره دیالمه ساخته شده که البته گنبدی ساده بوده. در دوره‌های بعد، صحن مرقد گسترش یافته و با اضافه شدن رواق‌ها و راهرو، محوطه اصلی به دو صحن تقسیم شده است. در جنوب شرقی حرم منبتی از دوران شاه طهماسب صفوی وجود دارد. صندوق مقبره که با احادیثی از پیامبر و القاب بی‌بی‌شهربانو منبت‌کاری شده، به تاریخ 888 هجری می‌رسد.

آرامگاهی سنگی

بر این باورم که دیدن این بنا حداقل برای یک‌بار،‌ نه تنها خالی از لطف نیست که بسیار هم دلنشین است و از این‌رو آن را به همه دوستداران مکان‌های تاریخی و زیارتی پیشنهاد می‌کنم. برای همین، داشتن مختصری آگاهی از معماری مرقد حتما به‌ کارتان خواهد آمد:
محوطه اصلی آرامگاه 23 متر طول و 22 متر عرض دارد که با دیواری قطور محصور شده. این بنا از شمال به کوهستان تکیه دارد و در جنوب آن چند سازه سنگی با سقفی گنبدی دیده می‌شود. اصل بنا همان‌طور که گفتیم متعلق به دوره ساسانی است و در دوران آل‌بویه، بخش‌هایی را به آن افزوده‌اند. سردر بنا متعلق به دوره صفوی است. در دوره قاجار گچبری‌هایی به داخل بنا افزوده و گنبد نیز با کاشی پوشانده شده است.
در سمت راست آرامگاه، غاری با یک ورودی باریک وجود دارد که مردم برای ادای نذر به داخل آن می‌روند و شمع روشن می‌کنند. سقف سنگی آرامگاه بسیار دیدنی است. جالب آن‌که ظرف‌هایی در آنجاست که برای جمع‌آوری آب کوهستان در محوطه قرار داده شده‌ است. مقداری از این آب جمع‌آوری‌شده، به عنوان تبرک به زیارت‌کنندگان داده می‌شود.

بی‌بی زبیده خاتون که بود؟

گفتیم که آرامگاه بانوی مطهره دیگری هم در شهرری وجود دارد که نزد مردم بسیار محترم است. درباره شخصیت مدفون در این مرقد نیز داستان‌هایی وجود دارد. برخی او را دختر بی‌بی‌شهربانو و امام حسین‌(ع) و همسر حضرت قاسم‌(ع) می‌دانند که همراه مادرش به شهرری آمده بود. این در حالی است که برخی مورخان این مکان را آرامگاه زبیده‌خاتون، همسر بانفوذ و قدرتمند ملکشاه سلجوقی و مادر برکیارق می‌دانند که بر اثر دشمنی مویدالملک زندانی شد و به قتل رسید. زبیده‌خاتون که از نفوذ و قدرت بسیاری در نزد سلطان ملکشاه سلجوقی برخوردار بود، به‌خاطر رقابت با ترکان خاتون، همسر دیگر ملکشاه، تلاش‌های زیادی برای جانشینی فرزندش، برکیارق انجام داد. وی به‌خاطر این نفوذ و اقتدار، مجدالملک قمی، مستوفی سلطان را برای رسیدگی به امور، به‌عنوان وزیر خود انتخاب کرد. زبیده به او اطمینان داشت و برخی اهدافش را با کمک او دنبال می‌کرد. پس از مرگ ملکشاه و رسیدن برکیارق به سلطنت، زبیده توانست نفوذ و جایگاه رفیع خود را در دربار حفظ کند؛ تا جایی که وی حتی در برکناری مویدالملک، وزیر انتخابی برکیارق، نقش داشته است.

معماری بنا

آرامگاه روی تپه‌ای کم‌ارتفاع قرار دارد که اطراف آن را قبرستانی عمومی فرا گرفته است. برای ورود به آرامگاه باید از یک سردر طلایی و دو گلدسته عبور کنید. پس از آن از طریق پله‌ها وارد بخش اصلی می‌شویم. بنای اصلی که از خشت و آجر ساخته شده، از آثار قرن نهم هجری است. در دوره قاجار بخش‌هایی مانند سرداب، دهلیز ورودی آن در شمال تپه و رواق و ایوانی در بالای تپه نیز به اصل بنا افزوده شدند. در همین دوران، ایوان‌هایی نیز در سه طرف حرم ساخته شد. داخل حرم نقاشی‌ها و مقرنس‌کاری‌هایی از دوره قاجار دیده می‌شود. در خاتم بزرگ حرم، در سال 1271 هجری، به فرمان میرزا محمدصادق قائم‌مقام ساخته شده است. ضریح اصلی بی‌بی زبیده هم که ضریحی چوبی بوده، در سال 1394 تعویض شده؛ با ضریحی دارای قلمزنی دستی و آبکاری طلا و نقره. اگر برای دیدن آرامگاه بی‌بی زبیده رفتید، از آرامستان اطراف آن غافل نشوید. در این آرامستان، مقابر مهمی وجود دارد؛ از جمله آرامگاه خانوادگی کریم خان زند.

نازیلا ناظمی

جام‌جم