شهریری؛ محوطه‌ای باستانی که به حال خود رها شده است

راویان زبان‌بسته تاریخ

این اولین سفر من بود به اردبیل؛ به هوای چند روز آرمیدن در طبیعت کوهستانی ییلاقات این استان، سر زدن به چشمه‌های آب گرمی که تقریبا همگان اردبیل را به نام آنها می‌شناسند و البته دیدن جاذبه‌های تاریخی آن که پل معلق مشگین شهر، از جمله آنها بود. پس از دیدن پل، برای استراحت وارد پارکی شدیم که در همان نزدیکی بود؛ در میان اغذیه‌فروشی‌ها، آبمیوه و بستنی‌فروشی‌ها، متوجه یک فروشگاه کوچک صنایع دستی شدیم. با تردید به داخل رفتیم؛ در حالی‌که انتظار نداشتم با چیزی متفاوت‌تر از آن چیزهایی که در اغلب فروشگاه‌های صنایع دستی می‌توان دید، مواجه شوم، خیلی گذرا نگاه می‌کردم و تنها چیزی که چشمم را گرفت روسری‌های سنتی زنان آن دیار بود. در حال زیر و رو کردن این پارچه‌های رنگارنگ و درهم بودم که همراهم صدایم زد و مجسمه‌ای را نشانم داد. دیده بودمش؛ روی آن نوشته‌ای غیرفارسی حک شده بود و من با خیال این‌که شاید یک مجسمه وارداتی از ترکیه است،‌ توجه چندانی به آن نکرده بودم. مجسمه بدجور چشمش را گرفته بود؛ چند حجم چسبیده به هم که بر یک پایه چوبی ایستاده بودند. دست و پا نداشتند و بدنشان بدون جزئیات بود؛ تنها بینی و دو چشمی که بر صورت داشتند آنها را به موجوداتی انسان نما شبیه می‌کرد. همراهم از فروشنده پرسید: داستان این مجسمه‌ها چیست. خانم فروشنده نزدیک‌تر شد و توضیح داد که اینها آدم‌های بی‌دهان «شهر یری» هستند. تکرار کردیم شهر یری؟ اینچنین بود که ما برای اولین بار نام این شهر را می‌شنیدیم و چون این سایت تاریخی باستانی در همان نزدیکی بود، خیلی زود راهی شدیم...

کد خبر: ۱۱۸۸۳۰۰

بالاخره به شهر یری رسیدیم. نه ورودی داشت و نه نگهبان. محوطه‌ای بود با تعداد زیادی سنگ‌افراشت؛ بی‌پوشش و حفاظ و حصار؛ رها شده در دل یک دشت. هرچه سر گرداندم و چشم چرخاندم، کسی را به عنوان مدیر یا نگهبان این مجموعه تاریخی نیافتم. باورکردنی نبود! نزدیک‌تر شدیم و پا به دشت گذاشتیم؛ براحتی می‌شد به سنگ‌افراشته‌ها دست زد و رویشان نشست و با آنها سلفی گرفت؛ همان‌طور که چند پسرک بی‌خیال و خندان،‌ با بی‌ملاحظگی هرچه تمام‌تر از سنگ‌ها بالا می‌رفتند و عکس یادگاری می‌انداختند؛ چند نفر از معدود کسانی که در محوطه بودند و از رفتارشان معلوم بود که چیز زیادی از آنچه دارند می‌بینند نمی‌دانند. البته حق هم داشتند... وقتی که نه تابلو و نوشته‌ای بود که به آنها اطلاعات بدهد و نه راهنمای مطلعی که در بازدید از این محوطه باستانی راهنمایشان باشد! در این میان فرسایش چند ده ساله هم کار خودش را کرده بود؛ صورت بسیاری از این مجسمه‌ها محو و حتی پاک شده بود و تخریب برخی از آنها تا اندازه‌ای بود که حتی نمی‌شد به‌راحتی فهمید که یکی از سنگ‌افراشته‌هاست یا تکه‌ای از یک صخره. یکی دو بار هم حین راه رفتن متوجه قطعاتی شدیم که معلوم بود تکه‌های جداشده‌ای هستند از همین پیکره‌ها که لابه‌لای سنگ‌های روی زمین، زیر قدم‌های رهگذران پا می‌خورند.
چیزی نمانده بود به غروب؛ در رنگ‌ها و سایه‌های این وقت روز، می‌شد بیشتر از قبل مسحور شکوه و عظمت این محوطه تاریخی شد و البته غربت و مهجوریتش را سنگین‌تر احساس کرد. در این حال و هوا بودیم که بارانی بی‌مقدمه شروع به بارش کرد و در کمتر از چند ثانیه چنان تازیانه‌وار بر‌سر‌و رویمان کوفت که با سرعت و بی‌خداحافظی به درون ماشین پناه بردیم و از شهریری فاصله گرفتیم؛ در حالی که غرق در این خیال بودم که‌ ای‌کاش این آدمک‌های زبان بسته دهان داشتند و می‌توانستند صدای اعتراضشان را به گوش کسانی که باید، برسانند.
شهری با تاریخ 8000 ساله
از میان معدود کسانی که شهر‌یری را می‌شناسند و در موردش می‌دانند، با یک فیلمساز آشنا شدم. او مستندی مفصل درباره شهریری ساخته و برای ساخت این اثر،‌ با کارشناسان بسیار،‌ مردم محلی و نیز مسؤولان گفت‌وگو کرده است. سولماز علیزاده، با مهربانی بسیار و اشتیاق فراوان، از گفت‌وگو با جام‌جم استقبال کرد و امیدوار بود که انتشار این گزارش بتواند توجهات مسؤولان را به وضعیت نامناسب شهریری جلب کند. او با این مقدمه به معرفی بیشتر شهر‌یری پرداخت و گفت:‌ منطقه باستانی معروف به شهریری که سال ۱۳۸۱ از سوی میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، در ۶۵کیلومتری اردبیل و ۳۱کیلومتری شرق مشگین‌شهر قرار دارد. وسعت این منطقه تاریخی ۴۰۰هکتار است و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل می‌شود. قدمت قلعه و معبد به۱۴۵۰ سال پیش از میلاد و قوشاتپه به 7000سال پیش از میلاد می‌رسد. این محوطه شامل ۲۸۰سنگ‌افراشته باستانی است که متعلق به 8000سال پیش از میلادند. طرح انسان‌های حک شده روی سنگ‌ها به شکل افرادی است دست به سینه که بدون دهانند و تنها یک مجسمه حکاکی شده زن میان آنها دهان دارد.
معبد یا گورستان؟
این فیلمساز در ادامه افزود آنچه که این محل را از دیگر آثار به جا مانده هم‌عصرش متمایز می‌کند، این است که این محوطه تنها یک گورستان نیست و از سه بخش از جمله یک نیایشگاه تشکیل شده. شاکله اصلی این نیایشگاه در کاوش‌هایی که بین سال‌های 1383 تا 1384 صورت گرفت آشکار و موقعیت قرار گرفتن سنگ‌افراشته‌ها نیز مشخص شد. سنگ‌افراشته‌ها با پشت‌بندی مرکب از سنگ و ملاط و گل و آهک به یکدیگر تکیه کرده بودند و به عنوان دیوار در ده طرف کریدورها قرار داشتند و در پیش پایشان نذوراتی اعم از ظروف سفالی به دست آمد. بر این اساس، موجودیت نیایشگاهی کاملا مذهبی با قوت بیشتری به اثبات رسید؛ این‌که اینجا فقط یک گورستان نیست و محل نجوا و نیایش نیاکان ما در عصر آهن بوده است.
در اینجای گفت‌وگو می‌رسیم به سنگ‌افراشته‌ها. به گفته او، سنگ‌افراشته‌های موجود در کل محوطه به چهار گروه تقسیم می‌شوند. گروه‌بندی سنگ‌افراشته‌ها نه تنها به لحاظ شاکله وجودی‌شان بلکه براساس موقعیت وجایگاه‌های متفاوتشان با یکدیگر بوده است. بلندترین سنگ‌افراشته در نیایشگاه شهریری که در کنار سنگ‌چین دیوار سنگی به حالت افتاده قرار دارد، طولی در حدود 3 متر و 70 سانت دارد. آن‌گونه که علیزاده توضیح داد، این سنگ‌افراشته‌ها از سنگ‌های نرم‌آتشفشانی تراشیده شده، کاملا برجسته‌اند و به صورت مردان و زنانی هستند که در موارد جزئی با هم متفاوتند. چشم‌ها و مویشان به طور واضح نشان داده شده و دارای کمربند، قبضه شمشیر و غلافند.سنگ‌افراشته‌ها دارای گیسوانی هستند که گاهی به پنج رشته تقسیم شده‌اند و به نوعی تداعی‌کننده دست هستند. او با بیان این‌که اصلی‌ترین موضوع در مورد سنگ‌افراشته‌ها، نوع کاربردشان در این محوطه است که متاثر از سازمان اجتماعی آن دوره بوده، اظهار کرد: محوطه از هفت کریدور تشکیل شده است. همه کریدورها در قسمت مرکزی و نقطه‌ای که به سنگ‌های یادمانی معروف است به هم منتهی می‌شوند. کریدور شماره یک شرقی- غربی است و سنگ‌افراشته‌های باسلاح و بی‌سلاح به نسبت یک به هفت در ایجاد این راهرو سهیم‌اند. این سنگ‌افراشته‌ها کوتاه قد بوده و در دو ردیف پشت سر هم قرار گرفته‌اند که جلوی پای آنها سنگ‌های صاف تراش‌خورده به چشم می‌خورند. در حفاری‌های انجام شده ظروف نذری خاکستری و نخودی همراه استخوان‌های حیوانی در برابر آنها به‌دست آمده. راهروی شماره 2 به لحاظ ساختاری، کریدور اصلی نیایشگاه به حساب می‌آید. یکی از ویژگی‌های این کریدور وجود بزرگ‌ترین سنگ‌افراشته با ارتفاع 5/2 متر است که به تنهایی وسط راهرو قرار گرفته. وجود دو سنگ‌افراشته ریش‌دار و دارای دو شمشیر انتهای این کریدور و در مرکز معبد، حالتی عجیب به آن داده. نکته قابل توجه آن‌که هر چه به سوی غرب نیایشگاه به پیش می‌رویم از تعداد سنگ‌افراشته‌های مسلح کم می‌شود و سنگ‌های یادمانی بیشتر دیده می‌شوند. احتمالا این سنگ‌های یادمانی که تعدادشان در حدود 110 عدد است و مثل سنگ‌افراشته‌ها دارای شکل و شمایل نیستند و تا کمر در عمق خاک فرو رفته‌اند، به مردمی از طبقه پایین جامعه تعلق داشته یا قشر خاصی که حق ورود به قسمت‌های دیگر نیایشگاه را نداشته‌اند. علت متروک شدن معبد شهریری، هجوم اوراتوئیان بوده است. اوراتوئیان سبب کمرنگ‌شدن انگیزه‌های مذهبی مردم شهریری نسبت به نیایشگاه شده‌اند. جابه‌جایی سنگ‌افراشته‌های بلند وخاص از معبد به قبور یا ساخت قلعه وکاربرد آن به عنوان مصالح در بناهای دیگر بیانگر این تحول میان مردمان این منطقه در آن روزگار است.

اگر بودجه کافی اختصاص یابد...

شهریری با گذشت چند دهه‌ای که از اکتشاف آن می‌گذرد، همچنان ناشناخته مانده و در نتیجه بی‌توجهی‌های مسؤولان، فرسایش طبیعی آسیب‌های زیادی را به پیکره سنگ‌افراشته‌های آن وارد کرده است. آسیب‌هایی که معاونت میراث فرهنگی استان اردبیل هم آنها را تایید می‌کند و در ادامه اما از اقدامات تازه در جهت حراست و مرمت این شهر تاریخی خبر می‌دهد. کریم لطفی در این‌باره می‌گوید: اخیرا با فنس‌کشی، محدوده سنگ‌افراشته‌ها دور از دسترس قرار گرفته است. با این همه هنوز هم شاهد لمس سنگ‌افراشته‌ها از سوی بازدیدکنندگان هستیم . به همین دلیل، طرح سفیران گردشگری و میراث‌بانان در دست اجراست و به ویژه در حال فرهنگ‌سازی از طریق آموزش به دانش‌آموزان هستیم. همچنین مشارکت اهالی روستاهای مجاور نیز جلب شده است. او با اشاره به این‌که سنگ افراشته‌های شهریری به‌طور کامل در دل خاک مدفون نبوده‌اند و این فرسایش قبل از اولین کاوش هم مشهود بوده است، می‌افزاید: به منظور کاهش فرسودگی تنها روشی که می‌توان پیشنهاد کرد و در دستور کار اداره کل قرار گرفته است، ایجاد یک سازه فضاکار روی محوطه استل‌ها است که طراحی شده و با اختصاص اولین بودجه قابل اجراست. همچنین عملیات مرمت سنگ‌افراشته‌ها به‌صورت مستمر انجام می‌شود و کارگاه موقت مرمت آثار در مجموعه دایر شده است. آن‌گونه که این مقام مسؤول می‌گوید، در خصوص تداوم کاوش‌ها نیز برنامه‌هایی در دست اقدام است. اما همان‌طور که کریمی تاکید می‌کند، کاوش‌های باستان‌شناسی اغلب نیازمند اعتبارات کلان است و با تبدیل شهریری به پایگاه ملی، امید می‌رود از سال جاری اعتبارات مناسبی به این منطقه باستانی اختصاص یابد. به گفته او، با این همه مطالعات سنگ‌افراشته‌ها ادامه دارد و در دستورالعمل اجرایی بند (ح) تبصره 9 بودجه سال 1397 و براساس ماده 4، لزوم انجام دستورالعمل پژوهشی در مستندات و مستندنگاری، وضعیت ـ سنجی، آسیب‌شناسی، منشایابی و گونه‌شناسی سنگ‌های شهریری، طرح‌های حفاظت و مرمت سیار اعلام شده است.
شهریری می‌تواند استان اردبیل را به یکی از قطب‌های گردشگری تاریخی کشور تبدیل کند. در همین خصوص معاون میراث استان اردبیل، احداث ساختمان اداری و محل پایگاه ملی، طراحی تابلوهای معرفی، ساماندهی و طراحی مسیر جاده‌ای، ایجاد تاسیسات خدماتی رفاهی از جمله جانمایی و طراحی و اجرای بلیت فروشی، نگهبانی، سرویس بهداشتی، نمازخانه و محوطه، پارکینگ سواره، طراحی و جانمایی مبلمان، تعیین محدوده عرصه و حریم و ضوابط مرتبط با آنها، ایجاد کارگاه موقت مرمتی پژوهشی آثار، تهیه فیلم و عکس‌های هوایی، جداره‌سازی مسیر ورودی روستاها و طراحی برای اجرای پوشش حفاظتی معبد را از جمله اقدامات و برنامه‌های پیش‌بینی شده و در دست اجرا عنوان و اظهار می‌کند: ساختمان سرویس بهداشتی و نمازخانه و اتاق نگهبانی و ایجاد مسیر بازدید به صورت سنگفرش و پارکینگ در حال حاضر در دست اجراست. همچنین به منظور ساماندهی مطلوب گردشگری منطقه، تهیه و تصویب طرح جامع گردشگری در دستور کار بوده و قویا دنبال می‌شود.