جنایت‌های شیشه‌ای

هرچه تریاک و حشیش برای اطرافیان کم خطرتر است، به‌جایش شیشه پر است از خطر. اصلا خود خطر است. خود خودکشی، خود مرگ. خیلی‌ها با مصرف شیشه یا خودشان را کشتند یا دیگران را.

با این‌که خبرهای قتل ناشی از مصرف شیشه، گاهی در رسانه‌ها منتشر می‌شود و این تصور را ایجاد کرده که آمار قتل‌ها بر اثر مصرف این ماده مخدر محرک افزایش پیدا کرده اما پرویز افشار، سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر سال گذشته نظر دیگری داشت وگفت گرچه تریاک، شیره تریاک و شیشه جزو مواد مخدر پرمصرف در کشور است، اما مصرف شیشه روند کاهشی داشته است.

اثرات ماده روانگردان شیشه، بحث‌های مربوط به آن و این‌که مصرف آن روند کاهشی داشته یا نه، موضوعی است که دکتر پرویز رزاقی روان‌شناس، دکتر سعید صفاتیان، مدیرعامل موسسه دانش اعتیاد ایرسا و دکتر میرحامد خانی، جرم‌شناس به سوالات ما در مورد آن پاسخ می‌دهند.

تکرار جنایت شیشه‌ای

محسن 46 ساله یکی از همین‌هایی است که معتاد به شیشه بود و به‌دلیل مصرف شیشه هم جنایت کرد؛ آن‌هم دوبار. در جنایت اول، جلوی چشمان دو فرزندش با چاقو به جان مادر آنها افتاد و او را کشت. به‌خاطر جنایتش سه سال در زندان ماند، اما شانس یارش بود و با بخشش خانواده همسر و فرزندانش از زندان آزاد شد.

قتل همسر باعث نشد دست از اعتیادش بردارد و بعد از آزادی از زندان، دوباره دستش به خون آلوده شد. این بار جان محمدعلی، پسر 14 ساله‌اش را گرفت که سه سال پیش، شاهد قتل مادرش توسط او بود.

قتل پسر جوان

نسرین هم یکی از زنان معتادی است که به‌خاطر مصرف شیشه جنایت کرد. اوکه بعد از جدایی از شوهرش تنها مانده بود، پس از مدتی با پسر جوانی رابطه برقرار کرد.

در یکی از روزها به خانه میثم رفت تا از او شیشه بخرد. شیشه را خرید، اما چون جایی برای مصرف آن نداشت، از میثم خواست اجازه دهد همانجا بکشد. میثم هم قبول کرد. مشغول کشیدن شیشه که شد، چند دقیقه بعد احساس کرد میثم قصد دارد به او تجاوز کند. چوبی راکه نزدیکش افتاده بود بسرعت برداشت و با آن چند ضربه محکم به سر پسر جوان زد. پسر جوان هم جا به جا مرد.

شکنجه هولناک

جنایتی که رضا انجام داد برای هیچ‌کس قابل هضم نبود. او هم مصرف‌کننده قهار شیشه بود. همسرش از خانه بیرون رفته و او مانده بود و دخترک دو ساله‌اش که مشغول بازی کردن بود. رضا که
چند دقیقه قبلش شیشه مصرف کرده بود، بی‌این‌که بداند چه می‌کند، چاقو برداشت و به سمت دخترش رفت.

چاقو را کشید روی تن نحیف و ظریف او. انگار کر و کور شده بود. انگار گریه‌ها و ضجه‌های دختر کوچولویش را نه می‌شنید و نه می‌دید.در همین حال مادر از درخانه وارد شد.

چشمش به بدن غرق به خون دخترش افتاد. بلافاصله با پلیس و اورژانس تماس گرفت. پدر شیشه‌ای بازداشت و دخترک به بیمارستان منتقل شد تا درمان شود.

چه عواملی سبب‌گرایش برخی افراد به مصرف شیشه می‌شود؟

رزاقی: مصرف شیشه به وجود زمینه‌های رفتاری و روانی نیاز دارد. یعنی مصرف مواد مخدری مانند حشیش و هروئین، دیگر جوابگوی نیاز افراد نیست و برای همین سراغ مواد محرک جدیدتری مانند شیشه می‌روند تا نیاز آنان را تامین کند. بعلاوه، در دسترس بودن و ارزان بودن شیشه و همچنین ارتباط با افرادی‌که شیشه مصرف می‌کنند نیز تاثیر بسزایی در گرایش برخی افراد به مصرف شیشه دارد.

صفاتیان: شیشه، سومین یا چهارمین ماده‌ای است که در کشور مصرف می‌شود و میزان مصرف آن، زیر 10 درصد است. از نظر آماری از هر ده معتاد شیشه، 9 مرد و یک زن مصرف‌کننده آن بوده و عمدتا گروه سنی 18 تا 26 سال درگیر مصرف آن هستند.
سه علت شخصی، خانوادگی و اجتماعی در این موضوع دخیل است. در علت شخصی، اختلالات روانپزشکی مانند افسردگی، اضطراب، اختلال شخصیت، کودکان پرخاشگر و در مواردی ژنتیک موثر است. در بخش دلایل خانوادگی، مصرف مواد مخدر توسط پدر و مادر و اصطلاحا گیر دادن زیاد والدین به نوجوانان و جوانان درخصوص این‌که کجا می‌روی یا چرا دیرآمدی، ارتباط با گروه همسالان و در نهایت وجود بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و همچنین ارزان بودن و در دسترس بودن شیشه، از عواملی است که زمینه مساعد را برای مصرف شیشه فراهم می‌کند.

خانی: در جرم‌شناسی جدید، مبحثی وجود دارد که بر اساس آن جرم انگاری یک موضوع، موجب تمایل به سمت ارتکاب جرم می‌شود. افرادی که شخصیت‌های ضد اجتماعی دارند، به‌دنبال کند و کاو هستند و انسان‌های دارای محدودیت، از جمله کسانی هستند که بیش از سایرین به‌دنبال مصرف مواد جدید مخدر از جمله شیشه هستند. مبحث دوم، ورود به زندان است. وقتی افراد به هر دلیلی مانند اعتیاد یا سرقت وارد زندان می‌شوند، تمایل به یادگیری سایر جرم‌ها در آنان افزایش پیدا می‌کند که جدا سازی مجرمان در زندان می‌تواند نقش موثری در پیشگیری داشته باشد.

مصرف شیشه چه تاثیری بر جسم و روان مصرف‌کنندگان دارد؟

خانی: مواد مخدر سنتی و صنعتی به دلیل ایجاد حالت‌های روانی متفاوت، در نوع جرم ارتکابی موثر است. در مواد سنتی، فرد احساس سرخوشی، گوشه‌گیری، نشئگی و خماری می‌کند و معمولا مرتکب جرایمی مانند خالی‌کردن صندوق صدقات، سرقت کفش‌های مکان‌هایی مانند مسجد و دله‌دزدی می‌شود. در مواد مخدر صنعتی مثل شیشه، فرد بر اثر مصرف ماده محرک، دچار توهم شده و سلول‌های مغزی و بافت‌های بدنش تخریب می‌شود. از سوی دیگر، چون سوخت و ساز بدن این افراد بالا رفته و اعتماد به نفس‌کاذب پیدا می‌کنند، مرتکب جرایم خشن‌تری مانند تجاوز به عنف، نزاع دسته‌جمعی، سرقت‌های مسلحانه خاص و آدم‌ربایی می‌شوند.

رزاقی: بالا رفتن اعتماد به نفس کاذب، افزایش قدرت تمرکز مثلا در جلسات امتحان، مهربان و دست و دلباز شدن، بی‌قراری، ناآرامی، کاهش اشتها، کاهش وزن، ایجاد اختلال در تنفس، افزایش ضربان قلب، خشکی دهان و در پی آن نوشیدن آب فراوان، پرخاشگری زیاد، اقدام به خشونت، لرزش دست‌ها، توهم، اضطراب و گیجی از جمله علائمی است که مصرف شیشه همراه دارد.

صفاتیان: عوارض شیشه بستگی به خلوص و روند ساخت آن دارد. مصرف شیشه معمولا سه نوع توهم بینایی، شنوایی و لامسه ایجاد می‌کند. در توهم بینایی شخص احساس می‌کند خلبان درون هواپیما را می‌بیند، در توهم شنوایی، فرد توهم دارد که بدون تلفن می‌تواند با مادرش صحبت کند. در توهم لامسه نیز احساس می‌کند کرم یا حیوانی در دست یا پای‌شان حرکت می‌کند. بیماران زیادی داشتیم که توهم می‌زدند همسرشان به آنها خیانت می‌کند یا تصور می‌کردند ماموران امنیتی به‌دنبال آنان هستند یا خود را نماینده خدا و پیغمبر می‌دانستند. متاسفانه درمان مصرف‌کنندگان شیشه بسیار دشوار است و درمان جایگزین هم برای آن نداریم. درمان معمولا به‌صورت غیردارویی است و بین شش ماه تا یک سال زمان می‌برد.

آیا می‌توان گفت کم‌کاری برخی دستگاه‌های نظارتی موجب شده تا مصرف‌کنندگان براحتی به شیشه دسترسی داشته باشند؟

صفاتیان: افغانستان در سال 9 هزار تن تریاک تولید می‌کند که 25 درصد آن از طریق مرزها وارد ایران می‌شود. بحث دوم که باید توجه داشته باشید این است که عملیات اطلاعاتی بسیار قوی در مرزها و حتی برون مرزی انجام می‌شود تا سرکردگان قاچاق موادمخدر دستگیر شوند. ما حتی درگیری‌های مسلحانه هم داریم و این موضوع نشان می‌دهد قاچاقچیان مواد مخدر به‌صورت شبکه‌ای فعالیت می‌کنند و به این نتیجه رسیده‌ایم که سرشاخه‌های آنها در خارج از کشور است. با این فعالیت‌ها چطور می‌توانیم از کم‌کاری سخن بگوییم.

خانی: به هرحال پلیس و دستگاه‌های نظارتی اقدامات لازم را انجام می‌دهند و نمی‌توان گفت کم‌کاری رخ داده است. توزیع مواد مخدر، اقدام یک مافیای بزرگ است. پلیس به کرات وارد درگیری شده و خرده فروش‌ها را دستگیر کرده است. اکنون مصرف مواد مخدر به سطح مدارس دبیرستانی کشیده شده است. اگر پلیس را مقصر بدانیم، پس نقش اولیا و مدارس چه می‌شود؟ به‌نظر من علت این مساله را باید در عملکرد بسترخانواده‌ها جست‌وجو کرد.

رزاقی: به نظر می رسد برخی دستگاه‌های نظارتی دچار نقص عملکردی هستندکه مواد مخدر براحتی وارد کشور شده و در میان نوجوانان و جوانان توزیع و مصرف می‌شود. هم‌اکنون مصرف مخدر گُل، به دلیل در درسترس بودن و این‌که به وسایل خاصی نیاز ندارد، در میان جوانان بسیار شایع است. کم و کاستی‌ها در بخش نظارتی باید رفع شود و در عین حال لازم است نظارت بیشتری بر حاشیه شهرک‌های صنعتی بزرگ صورت گیرد. زیرا به‌نظر می‌آید بسیاری از آشپزخانه‌ها و لابراتوارهای تولید شیشه در این مکان‌ها فعالیت می‌کنند.

آیا می‌توان میزان مصرف مواد مخدر را به صفر رساند یا دست کم آمار آن را در حد مطلوبی کاهش داد؟

رزاقی: این مساله، بستگی مستقیمی به خود افراد دارد. ضمن این‌که تا زمانی که تقاضا و مصرف‌کننده باشد، توزیع مواد مخدر هم وجود دارد. کنترل این موضوع بسیار سخت است و به سیاست‌گذاری‌های درست و مناسب دولت نیاز دارد. البته وزارت بهداشت در حوزه پیشگیری و درمان و وزارت آموزش و پرورش در بخش آموزشی اقداماتی انجام داده‌اند، اما لازم است بیشتر روی این مساله کار شود.

صفاتیان: به هیچ وجه نمی‌توان آسیب‌های اجتماعی را به‌طور کامل پاک کرد و به صفر رساند. آیا می‌توان آمار طلاق را صفر کرد؟ نمی‌شود. حتی در جوامعی مانند سوئیس هم طلاق وجود دارد با تمام آسیب‌های اجتماعی. تا زمانی که تولید مواد مخدر وجود داشته باشد، متقاضی و مصرف‌کننده هم وجود دارد. تحقیقی توسط ستاد مبارزه با مواد مخدر در ایران انجام شدکه بر اساس آن، نزدیک به 22 درصد افراد به مصرف مواد مخدر نگرش مثبت داشتند و میل به مصرف در آنان وجود دارد. با توجه به این مساله و آمار، نمی‌توان این آسیب اجتماعی را صفر کرد، اما می‌توان سطح مصرف را کاهش داد. توجه داشته باشید آمار مصرف شیشه در ایران از کشورهای منطقه بسیار پایین است و کشورهایی مانند عربستان، لبنان، امارات و تاجیکستان حتی آمارشان را هم اعلام نمی‌کنند. چه بسا اگر تاجیکستان آمارش را اعلام کند، وضعیتش به مراتب از ایران هم بدتر باشد.

خانی: صفر شدن آن به مدینه فاضله نیاز دارد. مصرف مواد مخدر کشور ما آن‌قدر زیاد است که رساندن آن به عدد صفر، نشدنی است. برای همین راهکارهای‌کاهشی باید در پیش گرفته شود. به اعتقاد من، حقوق جزا و جرم‌شناسی، همیشه آخرین حلقه برای پیشگیری است. هرگز با جرم‌انگاری نمی‌توان مانع انجام کاری شد، زیرا موجب تمایل افراد به ارتکاب آن جرم می‌شود. تا سال‌ها در مورد مواد مخدر صنعتی قانون نداشتیم، اما حالا داریم و روز به روز هم مواد مخدرجدیدتر وارد بازار می‌شود. با این شرایط باید چه کنیم؟ تولید موادمخدر جدید، از قانونگذاری جدیدتر است، بنابراین با جرم انگاری نمی‌توان جلوی آن را گرفت، بلکه با مناسب‌سازی بسترخانواده، کاهش طلاق، ایجاد روابط عاطفی، دامن نزدن به اختلافات خانوادگی، عدم تعریف مجازات حبس برای مجرمان ساده و ارشاد، می‌توان میزان مصرف موادمخدر را کاهش داد.

آیا ارتکاب قتل بر اثر توهم شیشه می‌تواند میزان مجازات قانونی را کاهش دهد؟

خانی: وقتی فردی ادعا می‌کند مست بودم یا توهم داشتم، در واقع می‌خواهد از عمل رافع مسؤولیت کیفری استفاده کند. پزشکی قانونی در اغلب موارد می‌گوید مصرف مواد مخدر در حد و اندازه‌ای نبوده که اراده فرد را سلب کند و قانونگذار هم می‌گوید مسلوب الاراده نبوده است. اگر کسی با اختیار و اراده خود مشروب و مواد مصرف کند و مرتکب قتل نیز شود، علاوه بر مجازات اصلی، باید متحمل مجازات مصرف الکل و مواد مخدر نیز شود.

رزاقی: چون مصرف شیشه، جرات‌مندی کاذب ایجاد می‌کند، مصرف‌کنندگان در مواردی مرتکب جرم‌های سنگینی مانند قتل می‌شوند. با این حال، ادعای مصرف مواد توهم‌زا در زمان قتل، راهی برای فرار از مجازات قانونی نیست و طبق قانون با آنان برخورد می‌شود.

صفاتیان: در زمان مصرف شیشه هم دیگرکشی و هم خودکشی رخ می‌دهد. ارتکاب قتل در زمان مصرف شیشه دلیل قاطعی برای فرار ازمجازات نیست و آنها نیز مانند افراد عادی باید مجازات شوند. تنها بیماران روانی که سابقه بیماری سایکوز دارند، از مجازاتی که در قانون برای ارتکاب قتل تعریف شده، معاف هستند.

کشورکانادا برای کنترل مواد مخدر، مصرف ماری جوانا را آزاد اعلام کرد. این روش را تایید می‌کنید و آیا مدل مناسبی برای کنترل این معضل در ایران است؟

خانی: به هیچ‌وجه رویه دولت کانادا را قبول ندارم، اما عدم جرم انگاری را قبول دارم. چون به عنوان یک ماده مخدر ساده که مردم در سطح گسترده مصرف می‌کنند، اگر جرم تلقی شود، مصرف‌کنندگان زیادی دستگیر می‌شوند. تنها سود چنین اقدامی این است که تمایل به مصرف ماری جوانا و همچنین برچسب زنی کاهش پیدا می‌کند.

در جرم‌شناسی بحثی داریم که بر مبنای آن، اگر به فردی برچسب زده و به او گفته شود تو معتاد هستی، تمایل درونی نسبت به انجام سرقت در او پیدا می‌شود تا سرقت و عمل اعتیاد را تجربه کند.

اما این‌که چنین مدلی در ایران پیاده‌سازی شود، نیازمند انجام بحث‌های روان‌شناسی متعدد و همه جانبه است تا با دورنمایی باز و روشن اقدام به چنین کاری کنیم و درگیر تبعات منفی احتمالی آن نشویم.

صفاتیان: در دنیا بحث مدیریت مصرف مواد مخدر مطرح است. فرض کنید حقوق فردی یک میلیون و 400 هزار تومان است. مصرف مخدرش در ماه 400 هزار تومان می‌شود.

بعد از مدتی تصمیم می‌گیرد ترک کند و وارد سیستم درمان می‌شود، اما نتیجه نمی‌گیرد. از آن طرف به خانواده فشار وارد می‌شود.

بنابراین تصمیم می‌گیرد از کارخانه سرقت‌کند. حالا برای جلوگیری از تمام این معضلات دولت می‌تواند به این افراد بگوید مثلا در ازای پرداخت 30 هزار تومان، مواد مخدرشان را دریافت کنند.

سال 85 و زمانی که در ستاد مبارزه با مواد مخدر بودم، طرحی مشابه طرح کانادا ارائه دادم که به افراد بالای 60 سال و با شرایط بسیار خاص و محدود مواد مخدر تحویل شود، اما هرگز اجرا نشد.

طرحی‌که اکنون در کانادا اجرا می‌شود، در یک بازه زمانی شش ماه تا یک سال و نیمه جواب می‌دهد. چون فرد به اندازه سهمیه خودش مواد دریافت می‌کند و در واقع همه چیز کنترل شده است.

رزاقی: با توجه به اثراتی که دارد، اقدام دولت کانادا را تایید نمی‌کنم. زیرا وقتی ماده محرک که به آسانی در دسترس مردم باشد، به همان نسبت، میزان مصرف افزایش پیدا می‌کند و درگیر مشکلات جدیدتر و جدی‌تری خواهند شد.

از سوی دیگر، فرهنگ جاری در کشورما با فرهنگی که در کانادا و در غرب وجود دارد، متفاوت است و پیاده‌سازی چنین روشی را در ایران به هیچ‌وجه توصیه نمی‌کنم.

لیلا حسین زاده