رمز ‌و‌ رازهای این خانه قجری

شاید امروز تجسم ما و فرزندانمان از واژه خانه، برج‌های بلند و کوتاه سیمانی و آجری باشد؛ ساختمان‌هایی پر از جمعیت، اما غریبه با هم. زمانی نه چندان دور اما خانه تجسمی بود از حوض و بازی ماهی‌های قرمز با باران فواره‌های سنگی. شمعدانی و اطلسی و درخت اقاقی که به حیاط خانه همسایه سرک می‌کشید و عطرش تا هفت خانه آن‌سوتر پراکنده می‌شد. سال‌هاست که دیگر اما بوی اقاقی‌ها نمی‌آید و کلاغ‌ها و پرستوها از شهرمان کوچ کرده‌اند. دل آدم می‌گیرد، بی‌اختیار راه می‌افتی شاید رد و نشانی از گل‌های اقاقی بیابی. می‌گویند هنوز در گوشه و کنار این شهر هستند، هرچند نایاب. می‌گویند هنوز بادگیرهایی هست که با باد بازی می‌کنند. هنوز هستند دیوارهایی که با نقش گل و مرغشان با گلستان برابری می‌کنند. اما باید گشت، باید پرس‌و‌جو کرد.

پس به دنبال یافتن عطر اقاقی‌ها ‌راه افتادیم و این راه بود که ما را به یکی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران رساند. محله پامنار؛ محله‌ای در قلب طهران دوره ناصری.

بهترین جا برای پیدا کردن ردی از خانه اقاقی‌ها، شهرداری منطقه بود و سپس مدیر فرهنگی - هنری منطقه 12. صحبت با آقای سید علیرضا فاطمیان پور که گذشته از مدیریت فرهنگی - هنری منطقه 12 ریاست فرهنگسرای عترت را نیز برعهده دارد، به ما ثابت کرد که راه را اشتباه نیامده‌ایم... در این نشست، فاطمیان‌پور ابتدا به معرفی بافت تاریخی منطقه 12 و ویژگی‌های
آن پرداخت و سپس معرفی برخی خانه‌های قدیمی و زیبای منطقه که امروز پس از مرمت و بازسازی تبدیل به مراکز فرهنگی و تاریخی شده و امکان بازدید از آنها فراهم است؛ خانه‌هایی چون «خانه ـ موزه بازار» که جست‌و‌جوی ما نشان داد برای چندین سال محل سکونت خانواده پدری شهرام ناظری ـ شوالیه آواز ایران ـ هم بوده است.

از قاجاری‌ها تا تاجر فرش پامناری

خانه - موزه بازار همچنان در خیابان ناظم‌الاطباء جنوبی، کوچه حشمتی، کوچه کمالی استوار ایستاده است. ورودمان به خانه همراه شد با استقبال گرم ساریخانی، مدیر خانه - موزه بازار و توضیحات جالب و کاملش درخصوص زیبایی‌های خانه سلطان بیگم.

خانه - موزه بازار دارای قدمتی 140 تا 150 ساله است. خانه‌ای که در فضای مجازی به عنوان خانه عمه ناصرالدین‌شاه قاجار شهرت دارد، اما مدارک جمع‌آوری شده توسط مسؤولان و سخنان نوادگان مالک اصلی‌اش، نشان از آن دارد که خانه متعلق به سلطان بیگم شجاعی خواهر‌زن احمدشاه، آخرین پادشاه قاجار بوده است. خانواده شجاعی تا حدود 70 سال قبل یعنی تا سال 1326 در این خانه سکونت داشته‌اند تا این‌که در این سال آقای نیرنما از تجار معروف فرش ایران و از معتمدان محله پامنار، خانه را از نوه خانم شجاعی خریداری و مرمت می‌کند. خانه باشکوه قاجاری پس از تعمیرات برای 50 سال، منزل مسکونی خانواده نیرنما می‌شود. تا آن‌که در سال 76 به دلیل وجود برخی ویژگی‌ها و البته فرسودگی و مخارج سنگین بازسازی، خانه به شهرداری فروخته و مرمت اساسی آن توسط این نهاد آغاز می‌شود. پس از اتمام این بازسازی اولیه، خانه سلطان‌بیگم شجاعی، به ترتیب به عنوان خانه محله ناصرخسرو، خانه کارآفرینی و کتابخانه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال 88 سازمان فرهنگی - هنری شهرداری عهده‌دار نگهداری خانه می‌شود و با استقرار دبیرخانه مرکزی، خانه قدیمی شجاعی میزبان تجلیل از پیشکسوتانی مانند مرشد چلویی و شیخ رجب علی خیاط و ... می‌شود. سال 1392 دلیل فروریختگی سقف تالار آیینه و آسیب‌دیدگی برخی آیینه ها، خانه و بویژه تالار آیینه بار دیگر توسط سازمان زیباسازی در معرض بازسازی چندین ساله قرار می‌گیرد، به این ترتیب که کار مرمت تا اسفند 96 ادامه یافته و پس از آن، خانه سلطان‌بیگم با نام خانه - موزه بازار جهت بازدید عموم بازگشایی می‌شود. به هر روی در حال حاضر، تنها بخش‌های دست نخورده خانه، تالار آیینه و زیرزمین آن است که به همان صورت اولیه باقی مانده است.

حکایات گل و مرغی در حوضخانه

حوضخانه از جمله بخش‌های دست نخورده خانه است که حال و هوای گذشته را در خود نگاه داشته. با وجود آن‌که امروز حوضی در آن دیده نمی‌شود، اما با توجه به سبک معماری حوضخانه‌های دوره قاجار مشخص است که حوضی هم قرینه کاشیکاری و آجرکاری‌های سقف در زیرزمین قرار داشته.

آمیختگی بی‌نظیر آجر با کاشی‌های آبی کوچک و رعایت اصول دقیق هندسی و زیبایی شناختی از جمله ویژگی‌های حوضخانه محسوب می‌شود. در این بخش سه نوع کاشی دیده می‌شود.

قدیمی‌ترین آنها کاشی‌های هفت‌رنگ با نقش گل و مرغ، منظره شکار و صورت بانوان است. این کاشی‌ها که متعلق به زمان ساخت اولیه خانه است، شباهت بسیار با کاشی‌های موجود در کاخ گلستان دارد. کاشی‌های برجسته با تصاویر گل و حیوانات، دسته‌دوم کاشی‌های موجود در خانه است.

نوع دیگر کاشی استفاده شده در زیرزمین کاشی‌هایی است موسوم به رضاخانی که مربوط به بازسازی خانه توسط آقای نیرنما می‌شود.

از دیگر دیدنی‌های زیرزمین، چهار درِ چوبی گره چینی آن است که قدمت آنها به دوره ساخت اولیه بنا می‌رسد؛ درهایی که امروز با همان زیبایی و ظرافت نخستین خود، جلوه‌گری می‌کند.

با توجه به موقعیت مکانی و تاریخی خانه - موزه بازار و معماری زیبای آن و به منظور کارایی بیشتر با تصمیم سازمان فرهنگی هنری شهرداری، قرار است بزودی دمنوش‌خانه‌ای در حوضخانه این بنای زیبا ایجاد شود.

نوشیدن فنجانی چای با برگ گل سرخ در زمستان و سرکشیدن شربتی با عطر بهارنارج در تابستان در چنین فضایی می‌تواند خاطره‌انگیز و فراموش‌نشدنی باشد.

شهیدی در بهشت تالار آیینه

و اما مهم‌ترین و زیباترین بخش خانه سلطان‌بیگم که شما را محو و مست زیبایی خود می‌کند، تالار آیینه است. تالار آیینه به گفته ساری خوانی، مدیر خانه - موزه بازار، محل پذیرایی از مهمانان رسمی و برگزاری مراسم عید نوروز و جشن عقدکنان و اتفاقات مهم خانوادگی بوده و به جز این مواقع درش همواره بسته بوده و نهایت نگاه‌داری و مراقبت از آن به عمل می‌آمده است.

از نکات جالب تالار آیینه اینکه؛ فرزند شهید خانواده نیرنما -علی نیرنما-در این تالار به دنیا آمده است. تزئینات تالار آیینه شامل آیینه‌کاری، مقرنس کاری، آیینه‌کاری‌های دوجداره، گچبری‌های ساده و گچبری روی آیینه، نقاشی‌های گل و مرغ، نقاشی‌های کارت پستالی و نقاشی پشت شیشه می‌شود. سقف این تالار که در نوع خود منحصربفرد است، از 140 قطعه تابلوی نقاشی‌شده بر روی ورقه‌های فلز ساخته شده و دارای نقش زنبق و برگ‌های سبز است. پایین‌تر از سقف در حاشیه سراسری، تابلوهایی موسوم به نقاشی کارت‌پستالی دیده می‌شود. با همه اینها شاید پرکارترین و منحصربه‌فردترین بخش تزئینات این تالار مربوط به نقاشی‌های پشت شیشه باشد. این صنعت، هنری است بسیار پرزحمت که دقت و حوصله بالایی می‌طلبد. نمونه‌های موجود در خانه - موزه‌بازار بسیار دیدنی و قابل مقایسه با آثار به جای مانده از همین صنعت در کاخ گلستان است. تالار آیینه دارای دو در ورودی و دو در برای اتاق بادگیر است که هر چهار در با منبت و نقاشی‌های رنگی پوشیده شده. یکی از نکات جالب و قابل توجه در سردر‌ها، وجود هشت فرشته گچبری‌شده است که به نوعی از یک تاج آیینه‌کاری شده نگهبانی می‌کنند. آنچه مهم است شباهت این فرشتگان با صورت زنان قاجاری است. گردی صورت، مدل موها و اندام آنان شباهت بسیار به تصاویر زنان قاجاری دارد.

یک بادگیر فعال

با شنیدن نام بادگیر حتما به یاد شهر یزد می‌افتید؛ شهری کهنسال که به نام شهر بادگیرها معروف است، اما برای دیدن نمونه‌هایی از این سیستم سنتی سرمادهی و خنک‌سازی خانه‌های کویری نیازی نیست به یزد سفر کنید، چرا که نمونه‌هایی از آنها در بسیاری از خانه‌های قدیمی تهران و از جمله همین خانه - موزه بازار وجود دارد. تنوره یا برج بادگیر در پشت‌بام تالار آیینه قرار دارد و شبکه انتقال باد از همان پشت بام تا زیرزمین کشیده شده. در تالار آیینه و زیرزمین دو اتاق به قرینه یکدیگر در طرفین قرار دارد که به نام اتاق بادگیر معروف است و دریچه شبکه انتقال باد در آن قرار دارد. این درها در تابستان باز و در زمستان برای ممانعت از ورود هوای سرد بسته بودند و جالب این‌که هنوز در زیرزمین و تالار آیینه بخوبی وزش باد و خنکی هوا قابل درک است.

نازیلا ناظمی

ایران