وقتی «علم» تماشایی می‌شود

موزه ملی علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران با هدف شناسایی و گسترش موزه‌های علوم دانشگاهی و راه‌اندازی شعب استانی 25 بهمن میزبان نشست سراسری موزه‌های دانشگاهی کشور شد. در چهارمین نشست تخصصی موزه‌های دانشگاهی، نقش و عملکرد این موزه‌ها در حوزه‌های مرتبط با علوم مورد بحث قرار گرفت. در این نشست صاحب‌نظران و کارشناسان موزه‌های علم و نمایندگان دانشگاه‌ها از برنامه‌ها و فعالیت‌های موزه‌های دانشگاهی سراسر کشور گفتند و شیوه‌های همکاری و مشارکت موزه‌های دانشگاهی و موزه علوم و فناوری در زمینه فعالیت‌های دانشگاهی و اجرای رویدادهای ملی با حضور نمایندگانی از دانشگاه‌های کشور بررسی شد.

ساده‌سازی زبان علم در موزه‌های علم و فناوری

اگر دانشگاه‌ها با پیشینه تاریخی و علمی خود ارتباط داشته باشند و این میراث را بخوبی حفاظت کنند، مسیر کسب تجربه و دانش را در یک محیط علمی برای دانشجویان و محققان هموار کرده‌اند. اما یکی از مشکلات پیش رو برای توسعه موزه‌های علم و فناوری در سطح کشور، نبود نیروی متخصص است. در همین خصوص رئیس موزه علوم و فناوری ایران، در نشست تخصصی موزه‌های دانشگاهی از اهمیت حضور فعال استادان دانشگاه‌ها در این موزه‌ها گفت. او معتقد است استادان می‌توانند با ساده‌سازی زبان علم برای افراد، استقبال و انگیزه بازدید از این موزه‌ها را افزایش دهند.

دکتر سیف‌ا... جلیلی، رئیس موزه علوم و فناوری ایران درباره اولویت شناسایی فعالیت‌های موزه‌های دانشگاهی سراسر کشور به جام‌جم می‌گوید: ما اطلاع دقیقی در زمینه موزه‌های علوم و فناوری و موزه‌های دانشگاهی در کشور نداشتیم. علاوه بر این نمی‌دانستیم چه موزه‌هایی در چه زمینه‌هایی و در کدام دانشگاه‌ها و استان‌ها در حال فعالیت هستند. به همین دلیل تصمیم گرفتیم موزه‌های دانشگاهی و بخصوص موزه‌های مرتبط با علم و فناوری را شناسایی کنیم که در سطح کشور مشغول به فعالیت هستند. برای مثال امروز موزه‌ای در وزارت جهاد کشاورزی در زمینه گیاهان دارویی معرفی شد که شناخته شده نبود و می‌تواند موزه‌ای بسیار کاربردی و جذاب برای عموم مردم باشد.

همچنین برقراری ارتباط بین این موزه‌ها در سطح کشور هدف اصلی ماست و در این خصوص برنامه طراحی بلیت مشترک، تنظیم کتاب راهنما، برگزاری جُنگ‌های علمی، گردهمایی‌ها و نمایشگاه‌های مشترک را در نظر داریم. موضوع مهم دیگر این است که پس از این، دروازه موزه‌ها و مراکز آموزش غیرمستقیم علمی و دانشگاهی به روی همه افراد باز و قابل استفاده برای افراد جامعه باشد.

موزه‌های علم، پنجره‌ای رو به آینده

فراهم شدن بستر مناسب همکاری‌های علمی، معرفی موزه‌های علوم در دانشگاه‌های کشور و ایجاد انگیزه برای تبادل علمی و فرهنگی بیشتر در کشور، اهدافی است که در تعامل میان موزه‌های دانشگاهی می‌توان به آن دست یافت. کمیته ملی موزه‌ها (ایکوم)، بزرگ‌ترین مرکز جهانی موزه‌شناسان و سازمان‌هایی است که به نحوی با تعریف موزه در ارتباط هستند. سید احمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران در این نشست تخصصی از رویکرد منفعلانه‌ای انتقاد کرد که به موزه‌های کشور وجود دارد. او موزه‌ها را پنجره‌هایی رو به آینده و نه رو به گذشته عنوان کرد که در نهایت به سمت توسعه آینده پیش می‌روند. محیط طباطبایی موفقیت آموزش را در کنار استفاده از برنامه‌های بازدید از موزه‌ها و کسب مهارت‌های علمی عنوان کرد و افزود: در کشورهای پیشرفته دانشگاه‌هایی با قدمت بسیار زیاد همچنان در حال فعالیت هستند و موزه در دل آن مجموعه فعال است و چیزی جدا از آن مجموعه نیست. مفهوم موزه‌های علم نیز باید به شکلی در جامعه فراگیر شود که با ساخت هر مدرسه و دانشگاهی، در کنار اختصاص فضا به کلاس‌ها و آزمایشگاه‌های مختلف، فضایی نیز برای موزه در نظر گرفته شود.

موزه‌ای از ذخایر ژنتیک گیاهی ایران

هرباریوم ایران بخشی از موزه تنوع زیستی گیاه پزشکی کشور است که دربرگیرنده نمونه‌های مرجع رستنی‌های مناطق مختلف کشور است. وظیفه اصلی این هرباریوم مستندسازی، حفظ، نگهداری و توسعه زیرمجموعه‌های مختلف به منظور ارائه تصویر کامل از گیاهان آوندی و غیرآوندی، جلبک‌ها، قارچ‌ها، گلسنگ‌ها و شبه قارچ‌ها با تاکید بر ارائه‌های مهم از نظر گیاه پزشکی است. دکتر مجید اسکندری، کارشناس موزه تنوع زیستی گیاه‌پزشکی کشور، در حاشیه گردهمایی موزه‌های دانشگاهی در موزه علوم و فناوری ایران، درباره انواع گیاهان و رستنی‌های حفاظت‌شده در هرباریوم این موزه به جام‌جم می‌گوید: این موزه یک مجموعه علمی ـ پژوهشی است که حدود 72 سال پیش در منطقه ولنجک کنونی تهران، راه‌اندازی شده است و امروز به عنوان بزرگ‌ترین ذخیره‌گاه ژنتیک از نظر کمیت و کیفیت نمونه‌های گیاهان گلدار، قارچ‌ها، گلسنگ‌ها، خزه‌ها، سرخس‌ها و جلبک‌ها در خاورمیانه و جهان اسلام شناخته می‌شود.

حدود 80 هزار نمونه گیاهی در قالب 250 هزار شیت در این هرباریوم وجود دارد. هر نمونه ممکن است دارای چند شیت گیاه باشد که از یک منطقه جمع‌آوری شده است. همچنین حدود 25 هزار نمونه قارچی در این موزه وجود دارد که در نوع خود بی‌نظیر است. نمونه‌های متنوع گیاهان قارچی، گیاهان بی‌گل، گیاهان گل‌دار، علف‌های هرز، گیاهان دارویی و سمی و گیاهان آفت‌کش به صورت بذر و اندام‌های گیاهی در رده‌بندی‌های هرباریومی (مجموعه گیاهان خشک) نگهداری می‌شود. هرباریوم ملی گیاهان آوندی، کلکسیون قارچ‌های زنده ایران، هرباریوم علف‌های هرز و هرباریوم گیاهان غیرآوندی و جلبک‌ها از جمله بخش‌های دیگر این موزه گیاه شناسی است.

این موزه اکنون مخصوص بازدید دانشجویان و محققانی است که در زمینه زیست‌شناسی گیاهی و سیستم‌های گیاهی فعالیت دارند. معمولا نمونه‌های خشک گیاهان برای عموم جذابیتی ندارد و این موزه به عنوان یک ذخیره‌گاه ژنتیک ارزشمند برای محققان ارزش علمی بالایی دارد. با این حال در کنار موزه اصلی، ما موزه عمومی‌تری هم در نظر گرفته‌ایم که برای بازدید عموم از کودکان تا بزرگسالان تدارک دیده شده است. این موزه ارزشمند با شناسه IRAN در فهرست هرباریوم‌های جهان ثبت شده و شهرت جهانی دارد. همچنین این موزه توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی طبیعی کشور به ثبت رسیده است. حفظ ذخایر ژنتیک کشور و انتقال آن به آیندگان از وظایف و اصول دست اندرکاران این مجموعه است.

موزه‌های علم، فضایی برای آموزش غیرمستقیم و کاربردی

موزه‌های علوم و فناوری معمولا موزه‌هایی هستند که با گذشتن از حالت نمایشگاهی، نقش آموزشی در شناخت و توسعه علوم ایفا می‌کنند. این موزه‌ها با رویکردهای مختلفی همچون حفظ نمونه‌های مرجع ذخایر ژنتیک، آموزش مفاهیم و پدیده‌های علمی مختلف، آموزش فناوری و مسیر توسعه فناوری‌های روز و حفاظت از ابزار و تجهیزات علمی و فناوری گذشته راه‌اندازی می‌شوند. مهم‌ترین هدف موزه‌های علم را می‌توان عمومی‌سازی علم در زندگی روزمره دانشجویان، نشان دادن تاثیر علم در زندگی روزمره به زبان ساده برای عموم مردم و حفاظت از پیشینه علمی یک تمدن و فرهنگ دانست.

تعریف موزه‌های علم با موزه‌های معمول و شناخته شده که بیشتر افراد برای دیدن و شناختن سیر تاریخی موضوعات مختلف به آنها سر می‌زنند، متفاوت است. موزه‌های علوم مختلف رویکردی فعال به ارائه اطلاعات دارند و صرفا به نمایش اجسام و تصاویر مشخص نمی‌پردازند. به عبارت دیگر موزه‌های علم و فناوری از مراکز آموزش غیررسمی به شمار می‌روند که سعی در آموزش پدیده‌های علمی و نحوه کار فناوری‌های قدیم و جدید دارند.