انگاره‌های هویت انقلابی در جنبش دانشجویی

16 آذر 1332 بیانگر روزهایی بود که حکومت کودتا در ایران میزبان ریچارد نیکسون معاون آیزنهاور رئیس‌جمهور ایالات متحده بود. در این دوران تاریخی گروه‌های دانشجویی در ایران تلاش داشتند نسبت به کودتا، کارگزاران و برنامه‌ریزان آن در ایران واکنش اجتماعی نشان دهند. واکنشی که زمینه اقدام شدید نیروهای حکومت نظامی را به‌وجود آورده و نتیجه آن را باید در کشته‌شدن سه دانشجوی دانشگاه تهران دانست. روندی که زیرساخت‌های جنبش دانشجویی و پیوند آن با انگاره‌های هویت انقلابی در ایران را به‌وجود آورده است.

در هر دوران تاریخی، جنبش دانشجویی ایران دارای گفتمان خاصی بوده و بر این اساس زمینه مشارکت گروه‌های دانشجویی و نیروهای اجتماعی را فراهم می‌سازد. در این شرایط می‌توان این پرسش را مطرح نمود که هویت چه مفهومی دارد و چه تاثیری بر جنبش‌های اجتماعی ایران دارد؟ درک این موضوع نیازمند شناخت نیازهای عمومی جامعه دربارة دانشگاه و اجزای نظام دانشگاهی است. دانشجویان را می‌توان اصلی‌ترین نیروی تاثیرگذار بر فرآیندهای عمومی دانشگاه دانست.

کارویژه دانشگاه در جهان غرب معطوف به تولید علم است. در حالی که دانشگاه در ایران و جهان سوم به نشانه‌هایی از هویت‌سازی نیز مبادرت می‌کند. انگاره‌های هویت انقلابی در زمره عوامل اصلی شکل‌گیری ثبات سیاسی در محیط‌های اجتماعی مختلف محسوب می‌شود. دانشگاه در زمره نهادهایی محسوب می‌شود که از قابلیت لازم برای هنجارسازی، فرهنگسازی و جامعه‌پذیری سیاسی برخوردار است. در این ارتباط، لازم است تا نشانه‌های مربوط به هویت انقلابی به‌عنوان محور اصلی جنبش دانشجویی در ایران مورد توجه قرار گیرد. هویت انقلابی دارای نشانه‌هایی از کنشگری، تحرک، ساختارگرایی و عدالتجویی است.

شناخت واقعیت‌ها و نشانه‌های هویت انقلابی به‌عنوان یکی از ضرورت‌های اصلی امنیت اجتماعی واحدهای سیاسی محسوب می‌شود. هر نسل دارای روایتی خاص از زندگی اجتماعی، هویت و الگوی کنش سیاسی خواهد بود. به همین دلیل است که نظریه‌پردازان امنیت اجتماعی همواره به این موضوع توجه داشتند که چگونه می‌توان بین انتظارات، مطالبات و الگوی رفتاری نسل‌های مختلف تمایز قائل شد. درک چنین موضوعی نیازمند شناخت «ذهنیت نسلی» است. ذهنیت نسلی می‌تواند رابطه بین هویت، قدرت، سیاست و کارویژه جنبش‌های اجتماعی را منعکس کند.

1ـ جنبش دانشجویی و انگاره ذهنیت انقلابی در ایران

ذهنیت انقلابی را می‌توان به‌عنوان زیربنای شناخت نشانه‌های هویتی در ایران دانست. موج سوم انقلاب تکنولوژیک زمینه‌های لازم برای تحول در «ذهنیت نسلی» را به‌وجود آورده است. علت آن را می‌توان در گسترش شبکه‌های اجتماعی دانست که زمینه ایجاد فضای ارتباط مجازی را ایجاد کرده و این امر منجر به فاصله هنجاری بین الگوی کنش گروه‌های نسلی می‌شود. تفاوت در برداشت‌ها و ادراک گروه‌های اجتماعی در مورد موضوعات محیطی را می‌توان عامل اصلی شکل‌گیری برخی از تضادهای سیاسی و اجتماعی دانست.

2ـ جامعه‌پذیری سیاسی و جنبش دانشجویی در ایران

از این نسل نمی‌توان انتظار داشت که شکاف‌های هویتی خود را پنهان کند، نسبت به نخبگان و کارگزاران سیاسی اعتماد داشته باشد یا این‌که خود را با نشانه‌های هنجاری آشفته‌بازار مکاره در حوزه قدرت و دانش پیوند دهد. ضرورت‌های جامعه‌پذیری سیاسی ایجاب می‌کند که زیرساخت‌های لازم برای همکاری‌های نهادی در سطوح دانشجویی، اجتماعی و نهادی حاصل شود. هم‌اکنون نشانه‌هایی از بحران در هویت انقلابی، جامعه‌پذیری سیاسی و آرمان‌های علمی دانشجویی در محیط دانشگاه مشاهده می‌شود.

3ـ هویت علمی و قدرت ساختاری دانشگاه

یکی از شاخص‌های اصلی هویت دانشجویی و دانشگاه را باید در بازتولید علم جست‌وجو کرد. کشورهایی که روندهای توسعه علمی را سپری کرده‌اند، جوانان و دانشجویانش به میزان کمتری با نشانه‌های بیکاری، انزوا و از خود بیگانگی روبه‌رو شده‌اند. قدرت ساختاری دانشگاه می‌تواند زیرساخت‌های لازم را برای ارتقاء قدرت ملی کشور فراهم سازد.

نتیجه‌گیری

نشانه‌های جنبش دانشجویی در هر نسلی با تغییر محتوایی و کارکردی همراه خواهد بود. در حالی‌که همواره فرهنگ سیاسی ایران نشانه‌هایی از کنشگری جوانان و دانشجویان را با خود پیوند داده است.

تغییرات نسلی پدیده‌ای است که تفاوت‌های هنجاری در نسل‌های اجتماعی جوامع در حال گذار را به‌وجود می‌آورد.

دکتر ابراهیم متقی / استاد دانشگاه تهران