باز بی‌ بـاران

از اولین برف پاییزی اردبیل و تبریز و سرمای استخوان سوز این روزهای مناطق زلزله‌زده کرمانشاه و باران‌های ناخوانده‌اش که بگذریم، خورشید در اغلب نقاط آسمان ایران همچنان می‌تازد. پاییز امسال هنوز پاییز نشده، درخت‌های تهران هم هنوز چتر سبز دارند، زنده‌اند و در فصل هزار رنگ، زرد و نارنجی و خشک نشده‌اند. در شرق و جنوب و مرکز هم همین است، دریغ از بارش و هیهات از آسمان بی‌ابر و بخیل.

این چیزها که مردم به چشم می‌بینند و با گوشت و پوست و استخوانشان لمس می‌کنند در آمارهای رسمی نیز ثبت شده، در قالب چند عدد و رقم که سازمان هواشناسی کشور حسابشان را دارد، عددهایی گویای بحرانی بارشی، یک پاییز خشک و زمستانی کم بارش به احتمال زیاد.

از اول مهر امسال تا پایان روز چهارم آذر، ایران 20.7 میلی‌متر بارش داشته، می‌شود کمی بیشتر از دو سانتی‌متر که در مقایسه با بارش بلندمدت کشور در این دو ماه که 30 میلی‌متر بوده، 31 درصد کاهش داشته است.

این آمارها را شاهرخ فاتح، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی کشور شرح می‌دهد، او که می‌گوید از ابتدای مهر تا چهار روز قبل، استان‌های قم، اصفهان، خراسان جنوبی، مرکزی و یزد وضعشان از بقیه نقاط بدتر بوده و درمقایسه با پارسال بارش‌هایشان بیشتر از 80 درصد کم شده.

به تهران نیز که نگاه کنیم، جایی که مردم دوردست ایران، بهشت برین تصورش می‌کنند کمبود بارش‌ها جدی است، آن‌قدر جدی که در همین بازه زمانی فقط 10.3میلی‌متر بارش دریافت کرده که کمتر است از بارش سال گذشته (18.8 میلی‌متر) و بارش بلندمدت (39.6 میلی‌متر).

این می‌شود همان ضرب‌المثل معروف، سال به سال دریغ از پارسال، ‌یک فقر بارشی شدید و تکرار پرطنین خشکسالی، دردی همه گیر در ایران و زخمی ناسور در این فلات دوست‌داشتنی.

تاوان ایستادن بر کمربند خشک زمین

کمربند خشک و نیمه خشک زمین از خاورمیانه می‌گذرد. این کمربند در طول تاریخ، بی‌انتها کویر و بیابان ساخته و آب را قطره چکانی به دست مردمش رسانده. هر کس نداند ما ایرانی‌ها خوب می‌دانیم ایستادن روی این کمربند خشک و نیمه خشک چه مزه‌ای است، فغان از خشکسالی که پیشینیان ما آن را دیو می‌دیدند نیز ریشه در تاریخ‌مان دارد.

اما سرزمین خو کرده‌مان با کم بارشی، زیر فشار کم‌آبی مدتی است کمر خم کرده، آن‌قدر که دکتر مجید عباسپور، رئیس انجمن متخصصان محیط زیست ایران به ما می‌گوید بخشی از گرفتاری ریزگردها، فرونشست‌های زمین و رها شدن زمین‌های کشاورزی و کوچ اجباری مردمان از سرزمین‌های مادری زاییده بارش‌های اندک است.

شاهرخ فاتح نیز که منحنی‌های مربوط به بارش‌های 50 ساله ایران را در اختیار دارد به ما می‌گوید شیب این منحنی نزولی است و بخوبی می‌شود دید که در پنج دهه اخیر، بارش‌ها سال به سال کمتر شده است.

او شرح می‌دهد که بررسی همه پارامترهای آب و هوایی و رصد تغییرات آن که از سوی نهادهای مختلف بویژه پنل بین دولتی بررسی تغییرات اقلیمی ثبت می‌شود، گویای تداوم کاهش بارش درکشورمان است، از یک سو به واسطه گرم شدن زمین و از سوی دیگر به سبب تغییرات اقلیمی.

فاتح نگران است و توضیح می‌دهد که نگرانی‌اش به دلیل آثار بلندمدت خشکسالی بر طبیعت است که بسادگی از بین نمی‌رود، حتی با یک فصل بارشی خوب یا با یک سال بارشی مطلوب.

او می‌گوید بر اساس پیش‌بینی‌های پژوهشکده اقلیم‌شناسی البته بارش‌های آذر، دی و بهمن، مجموع بارش کشور را به سمت نرمال نزدیک خواهد کرد، اما بعید است بارش‌ها به حدی باشد که کل کم‌بارشی‌های کشور جبران شود.

مهر امسال، پژوهشکده اقلیم‌شناسی کشور در پیش‌بینی فصلی خود اعلام کرده بود برای سال زراعی97ـ96 بارش چندان مناسبی درجنوب غرب کشور پیش‌بینی نمی‌شود به ‌طوری که استان‌های بوشهر، فارس، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و ایلام با خشکسالی مواجه می‌شوند.

در این پیش‌بینی همچنین آمده بود که میانگین دمای کشور در ماه‌های مهر و آبان به استثنای بخش‌هایی از نیمه شرقی کشور، بین نیم تا یک و نیم درجه بیش از میانگین بلندمدت خواهد بود که درست از کار درآمد.

با این وصف شاید نشود به زمستانی چندان پربرکت امیدداشت، بویژه این که به گفته فاتح، میانگین بارش‌های 50 سال اخیر کشور نشان از بارش250 میلی‌متری دارد که از سالی به سال دیگر کمتر شده است تا رسیده به سال 95 که مجموع بارش‌ها روی این عدد ایستاده: 239.9 میلی‌متر، فقط همین.

کلید در دست مدیریت منابع آب

با طبیعت نمی‌توان جنگید و از دست پیامدهای دستکاری انسان در طبیعت نمی‌توان گریخت؛ وصف خشکسالی و دست‌های بسته ما اینچنین است، وضعی که مایه نگرانی است، اما بشر هوشمند امروز توانسته تا حدی از سنگینی بار آن بر دوش مردمان بکاهد.

به دکتر مجید عباسپور، استاد دانشگاه شریف و عضو شورای عالی محیط‌زیست که باشد نباید از تداوم کاهش بارش‌ها چندان نگران بود، بلکه باید دست به کار شد و همه امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری را برای مقابله با کم‌آبی بسیج کرد.

او به ما می‌گوید باید منابع آبی در دسترس را درست مدیریت کرد نه مثل حالا که 90 درصد از آبی که از آسمان می‌بارد و روی زمین جاری می‌شود سهم بخش کشاورزی شود و بیشتر آن نیز هدر برود.

عباسپور می‌گوید باید الگوی صحیح کشت را به کشاورزان آموخت و از تکنیک‌های جدید که باعث صرفه‌جویی در مصرف آب می‌شود استفاده کرد، مثل روش‌هایی که سیستم آبیاری را به زیر خاک و تبخیر را از میان می‌برد و کارایی‌اش تا چند برابر بیشتر از آبیاری قطره‌ای است.

او از روش‌های نوین برای کاهش تبخیر آب نیز حرف می‌زند، روش‌هایی مثل نصب صفحات خورشیدی روی مخازن آب که هم جلوی تابش خورشید را می‌گیرد و هم تولید برق می‌کند یا استفاده از گلوله‌هایی که دوسالی است اختراع شده و روی سطح آب پخش می‌شود و تبخیر را به طرز چشمگیری کم می‌کند.

این استاد دانشگاه، درست به این دلیل که روش‌هایی عملی برای مدیریت منابع آب و مقابله با خشکسالی وجود دارد، می‌گوید که نباید کاهش بارش‌ها ما را دلواپس کند. البته او نیز تاکید دارد که اگر مدیریتی در کار نباشد باید نگران بود، آن هم بسیار زیاد.

مریم خباز - جامعه