به نام موشک علیه اقتصاد

15 ژوئن 2017، سنای ایالات متحده با 98 رأی در مقابل 2 رأی به قانون تحریم ایران داد و مقرر شد این قانون پس از 90 روز یعنی از 31 اکتبر 2017 در قالب یک قانون تحریمی مادر و همه‌گیر، به مرحله اجرا درآید.

پیش‌زمینه تدوین کاتسا

23 مارس 2017، لایحه‌ای با پشتیبانی دو حزب جمهوریخواه و دموکرات در سنای ایالات متحده ارائه شد. حامی اصلی این لایحه، سناتور باب کورکر، رئیس کمیسیون روابط خارجی از حزب جمهوریخواه بود و سناتورهای حزب دموکرات رابرت منندز، بن کاردین، باب کیسی و کریس کونز و همچنین سناتورهای حزب جمهوریخواه، مارکو روبیو و تام کاتن از آن پشتیبانی به عمل می‌آوردند. درحالی که این لایحه حلقه تحریم‌های آمریکا را علیه ایران تشدید می‌کرد، سناتورهای پشتیبان آن مدعی شده‌اند مواردی را که ناقض برجام باشد در آن نگنجانده‌اند.

قانون کاتسا نسخه اصلاح شده طرحی بود که قبلا در سنای آمریکا، به پیشنهاد باب کروکر، رئیس کمیته روابط خارجی با 98 رای موافق با ادعای واکنش ایالات متحده به آنچه اقدامات ثبات‌زدای ایران نامیده می‌شد، با عنوان سیدا 2017 به تصویب رسیده بود. این لایحه که پشتیبانی دو حزب جمهوریخواه و دموکرات را به همراه داشت، با این ادعا که درصدد نقض مفاد برجام نیست، با هدف تشدید تحریم‌ها طراحی شده بود و تحریم‌های اعمالی را در سه محور اصلی فعالیت‌های موشکی، اقدامات تروریستی و حقوق بشر علیه ایران هدایت می‌کرد. با این حال با توجه به شمول و گستردگی این طیف از تحریم‌های مادر و بار مالی قابل ملاحظه آن، لازم بود تا به تأیید مجلس نمایندگان نیز برسد. از سوی دیگر، متقارن اقدامات قبلی روسیه که به واسطه تداوم مشارکت این کشور در جنگ اوکراین و سوریه صورت گرفته بود و متعاقب ادعای مداخله این دولت در انتخابات داخلی آمریکا در سال 2016 این کشور نیز در فهرست تحریمی کاتسا قرار گرفت. از سوی دیگر، نسخه دیگری از قانون تحریم در 25 جولای 2017 در مجلس نمایندگان آمریکا به تصویب رسید و نام کره شمالی نیز به ایران و روسیه افزوده شد. به این ترتیب، اعضای مجلس نمایندگان آمریکا در یک رای اکثریت دو حزبی با 419 رای موافق در مقابل 3 رأی مخالف طرح تحریم‌های ایران، روسیه و کره شمالی را تصویب کردند. بعلاوه اقدامات کره شمالی در انجام آزمایش‌های هسته‌ای و ادعای نقض اصول حقوق بین‌الملل زمینه ورود این کشور را به کاتسا و اعمال تحریمی فراگیر علیه سه دولت ایران، روسیه و کره شمالی را فراهم کرد. در تاریخ دوم آگوست 2017، دونالد ترامپ، این مصوبه را به عنوان قانون امضا کرد، درحالی که به‌زعم وی این قانون متضمن عبارتی در تحریم اشخاص حقیقی بود که روند مذاکرات و مراودات بین‌المللی بویژه روابط روسیه و آمریکا در صحنه بین‌المللی را به دلیل عدم انعطاف‌پذیری مخدوش می‌کرد و این خود نقصی جدی محسوب می‌شد، با این حال وی تنها برای وحدت ملی آن را امضا کرد.

مفاد کاتسا

کاتسا متضمن آن است که براساس آن رئیس‌جمهور قادر است علیه دولت ایران، تحریم‌هایی را در این مصادیق معرض اجرا درآورد:

1ـ موشک‌های بالستیک ایران یا موشک‌های مرتبط با برنامه‌های کشتار جمعی ایران

2ـ خرید یا انتقال تجهیزات نظامی یا تدارک مساعدت‌های مالی یا فنی مورد نیاز

3ـ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و افراد خارجی وابسته به آن

4ـ اشخاصی که ادعای نقض حقوق بشر مردم ایران از سوی آنها می‌رود.

البته این قسم از تحریم‌ها فقط مرتبط با موضوعات مطرح نبوده و به مبادلات بین‌المللی یا همکاری با نهادها و اشخاص مورد تحریم نیز تسری می‌یابد، هرچند رئیس‌جمهور می‌تواند در شرایط خاصی به صورت مقطعی از اعمال یا تداوم تحریم‌ها صرف‌نظر نماید.

قلمرو شمول تحریم‌های کاتسا

مهم‌ترین بخش‌های تحریم ایران در بخش‌های چهارم، پنجم و ششم در تحریم موشک‌های بالستیک، اقدامات مرتبط با تروریسم در رابطه با سپاه پاسداران و تحریم موارد نقض حقوق احصاء شده است.

1ـ تحریم‌های بخش چهارم ـ برنامه موشک‌های بالستیک: تحریم‌ها در بخش چهارم به اشخاصی که با اقداماتشان به فعالیت‌های دولت ایران در رابطه با برنامه موشک‌های بالستیک آن یا هر برنامه دیگر ایران در جهت توسعه و استقرار یا نگهداری سیستم‌های شلیک تسلیحات کشتار جمعی از جمله هر تلاشی برای تولید، دستیابی، تملک، توسعه، حمل، انتقال یا استفاده از چنین قابلیت‌هایی کمک مادی کرده باشند نیز تسری می‌یابد. بعلاوه هر فردی که عامدانه در هر فعالیتی که عملا به توسعه برنامه موشکی ایران کمک می‌کند یا در این برنامه مشارکت داشته باشد یا به دریافت، انتقال و توسعه این توانمندی‌ها کمک کند را نیز دربرمی‌گیرد. تحریم کاتسا، شرکت‌های تحت مدیریت یا مالکیت این افراد؛ شرکت‌هایی که برای دور زدن تحریم‌ها ایجاد شده باشند؛ هر فرد یا شرکتی که عامدانه به موضوعات تحریم، کمک مالی، فنی، خدماتی یا حمایت‌های دیگر ارائه کند را دربرمی‌گیرد. به این ترتیب رئیس‌جمهور مطابق با قانون اختیارات اقتصادی در شرایط اضطراری بین‌المللی همه نقل و انتقالات دارایی‌ها و سودهای حاصل از این دارایی‌ها را که به هر شخص مرتبط با فعالیت‌های موشکی است را در صورتی که چنین سودها یا دارایی‌هایی در ایالات متحده باشد یا به ایالات متحده بیاید یا در مالکیت یا کنترل شخصیتی آمریکایی قرار داشته باشد، متوقف می‌کند.

2ـ تحریم‌های بخش پنجم ـ تحریم سپاه پاسداران : تحریم سپاه پاسداران مشمول فرمان اجرایی در رابطه با توقیف دارایی‌های اشاعه‌دهندگان و حامیان سیستم پرتاب تسلیحات کشتار جمعی، لایحه جامع تحریم‌ها، پاسخگویی و عدم سرمایه‌گذاری در ایران در رابطه با توقیف دارایی‌ها و ممانعت از ورود اشخاص خاصی به ایالات متحده در ارتباط با نقض فاحش حقوق بشر توسط دولت ایران و سوریه از طریق فناوری اطلاعات است.

تحریم نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان بازوی اصلی دولت ایران برای اجرای سیاست‌های آن در حمایت از گروه‌های تروریستی و شورشی که پیش از این در اکتبر 2007 به دلیل حمایت از تروریسم از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا و متعاقب فرمان اجرایی مرتبط با توقیف اموال و منع نقل و انتقالات میان اشخاصی که مرتکب اعمال تروریستی شده یا تهدید به ارتکاب یا از آن حمایت می‌کنند) تحریم‌هایی علیه آن وضع شده بود و این تحریم‌‌ها به تمام افرادی که در فهرست تحریم قرار می‌گیرند و بلوکه شدن اموال و دارایی‌های آنها می‌انجامد.

3ـ تحریم به ادعای نقض حقوق بشر: بر این اساس، رئیس‌جمهور می‌تواند طبق لایحه اختیارات اقتصادی در شرایط اضطراری بین‌المللی همه نقل و انتقال و سود دارایی‌های شخص موردنظر را که در نقض حقوق بشر در ایران ـ اگر در ایالات متحده باشد یا به ایالات متحده بیاید یا تحت مالکیت یا کنترل یک شخص آمریکایی باشد یا دربیاید ـ مسدود کند. فهرست افرادی که ادعای نقض حقوق بشر آنها می‌شود، تا زمان اجرای این قانون از سوی وزارت خارجه به کنگره اعلام می‌شود.

کاتسا؛ نقض برجام؟

براساس برجام، طرفین توافق می‌کنند تا براساس اصل حسن نیت و وفای به عهد در روابط فی‌مابین به مفاد این توافق پایبند بوده و اقدامی مغایر آن انجام ندهند. نقض مفاد برجام از سوی هریک از طرفین با مکانیسم‌های مندرج در برجام روبه‌رو خواهد شد و اینک مسأله اینجاست که آیا کاتسا به معنای نقض برجام محسوب می‌شود و تبعات نقض این تعهد را به همراه خواهد داشت یا خیر؟

در بند 26 برجام آمده است: اتحادیه اروپا از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌هایی که اجرای آنها را وفق این برجام لغو کرده است، فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی شده در این برجام خودداری می‌نماید. ضمن آن‌که هیچ‌گونه تحریم جدید هسته‌ای شورای امنیت و هیچ‌گونه تحریم جدید اتحادیه اروپا وجود نخواهد داشت. ایالات متحده با حسن نیت، نهایت تلاش خود را برای دوام این برجام و پیشگیری از ایجاد تداخل در تحقق متمتع شدن ایران از لغو تحریم‌های مشخص شده در پیوست 2 به عمل خواهد آورد. دولت ایالات متحده، در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره از بازگرداندن یا تحمیل مجدد تحریم‌های مشخص شده در پیوست
2 ـ که اعمال آنها را وفق این برجام متوقف کرده است ـ فارغ از فرآیند حل و فصل اختلافات پیش‌بینی شده در این برجام خودداری می‏نماید. ضمن آن‌که دولت ایالات متحده در چارچوب اختیارات قانونی رئیس‌جمهور و کنگره از اعمال تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای خودداری خواهد کرد. ایران نیز اعلام کرده تحمیل چنین تحریم‌های جدید مرتبط با هسته‌ای را به منزله مبنایی برای توقف کلی یا جزئی اجرای تعهدات خود وفق این برجام تلقی خواهد نمود.

در بند 28 برجام آمده است گروه 1+5 و ایران متعهد هستند این برجام را با حسن نیت و در فضایی سازنده برمبنای احترام متقابل اجرا نمایند و از هرگونه اقدام مغایر با نص، روح و نیت این برجام که اجرای موفقیت‌آمیز آن را مختل سازد، خودداری کنند. مقامات ارشد دولتی در گروه 1+5 و ایران تمام تلاش خود را برای اجرای موفقیت‌آمیز این برجام ازجمله در بیانات عمومی خود به کار خواهند بست. گروه 1+5 تمام اقدامات لازم را برای لغو تحریم‌ها به نحو مقتضی به عمل خواهند آورد و از تحمیل مقررات آیین‌نامه‌ای استثنایی یا تبعیض‌آمیز و الزامات شکلی به جای تحریم‌ها و اقدامات محدودیت‏ساز تحت پوشش این برجام خودداری می‌ورزند و نهایتا در بند 29 آمده است: اتحادیه اروپایی و دولت‌های عضو و همچنین ایالات متحده، منطبق با قوانین خود از هرگونه سیاست با هدف خاص تاثیرگذاری خصمانه و مستقیم بر عادی‌سازی تجارت و روابط اقتصادی با ایران در تعارض با تعهدات‏شان مبنی بر عدم اخلال در اجرای موفقیت‏آمیز این برجام خودداری خواهند کرد.

چنین به نظر می‌رسد کاتسا در مواردی با روح و متن برجام در تناقض بوده و همان‌گونه که در بیانات اخیر برخی نهادهای حکومتی و مقامات کشوری و لشکری آمده لازم است ضمن تأمل در مصادیق اقدامات و عملکرد دولت آمریکا در عمل به کاتسا، در مورد اقدامات واکنشی مناسب در این زمینه تأملی جدی از سوی دستگاه دیپلماسی و حاکمیتی ایران صورت پذیرد.

دکتر آرامش شهبازی / استاد حقوق بین‌الملل و عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی