داستان دینی با ارزش‌ترین نوع داستان

او در سال 1323 در تهران متولد شد و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه، برای تحصیل در رشته زبان انگلیسی وارد دانشگاه تربیت معلم شد و پس از مدتی تدریس در مدارس تهران، برای ادامه تحصیل در رشته تعلیم و تربیت به انگلستان رفت و پس از دریافت درجه فوق لیسانس و بازگشت به ایران، به تدریس در مراکز تربیت معلم پرداخت و پس از بازنشستگی بر تعداد آثارش افزود. با او درباره ادبیات داستانی دینی و چگونگی نوشتن داستان‌های قرآنی بخصوص برای کودکان و نوجوانان گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.

آقای حکیمی با توجه به این‌که تعداد بسیاری از آثار شما داستان‌های دینی است، دوست داریم قبل از هر پرسشی نظر شما را درباره «ادبیات داستانی دینی» بدانیم؟

وقتی سخن از ادبیات داستانی به میان می‌آوریم باید بدانیم که ادبیات داستانی وسعت و انواع بسیار دارد. یکی از انواع ادبیات داستانی قصه‌ها و داستان‌های تاریخی است. ما می‌دانیم تجربه، مهم‌ترین نتیجه زندگی است و داستان‌های پیشینیان مجموعه‌ای از پر ارزش‌ترین تجربیات است و نباید فراموش کنیم داستان تاریخی زمانی از ارزش برخوردار است که خالی از خرافات، دروغ‌پردازی و تملق باشد. براین اساس، داستان دینی باارزش‌ترین نوع داستان است. یکی از امتیازات قصه‌های دینی آن است که ریشه در وحی آسمانی دارد.

داستان‌های مفید دینی را بیشتر در چه زمینه‌هایی می‌دانید؟

داستان‌های قرآنی و داستان‌های پیامبران و داستان‌های ائمه (ع) و صحابه از جمله داستان‌های مفید هستند که تاثیر فراوان بر اندیشه و رفتار خواننده یا شنونده دارند.

به داستان‌ها و قصص قرآنی اشاره کردید. ویژگی‌های داستان‌های قرآنی چیست؟

داستان‌های قرآنی فقط قصه نیستند، بلکه آیینه تمام‌نمای مفاهیم بسیار ارزشمندی هستند که به شکل قصه از جانب خداوند تبارک و تعالی به حضرت محمد (ص) وحی شده است. بخشی از قصه‌های قرآنی، پیکار با ظالمانی چون فراعنه هستند و بخشی دیگر از صداقت، وفاداری و انسان‌دوستی سخن می‌گویند و از همین روست که پژوهشگران قصه‌های قرآنی این کتاب آسمانی را کتاب هدایت و تعلیم می‌دانند.

نخستین وظیفه یک قصه‌نویس که تصمیم دارد از آیات و قصه‌های قرآنی در داستان خود استفاده کند، چیست؟

آگاهی از شان نزول آیاتی که محتوای داستانی دارد، بسیار ضروری است. فراموش نکنیم که پیامبران الهی با آموزه‌های خود آزادگی و جوانمردی و محبت را به انسان‌ها می‌آموختند. قصص قرآنی به ما نشان می‌دهد که پیامبران توحیدی پیام‌آور محبت بودند. خداوند در قرآن کریم درباره حضرت عیسی (ع) در بخشی از سوره حدید آیه 37 می‌فرماید: وَ آتَیناهُ الْإِنْجِیلَ وَ جَعَلْنا فِی قُلُوبِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً. یعنی «به عیسی انجیل را دادیم و در دل کسانی که از وی پیروی کردند رحمت و مهربانی قرار دادیم». آیاتی که در قرآن کریم انسان‌ها را به مهربانی و مهرورزی فرمان می‌دهند بسیار زیاد است که داستان‌نویس می‌تواند از آن آیات استفاده کند. بیهوده نیست که بسیاری از پژوهشگران، قرآن کریم را کتاب محبت نامیده‌اند.

یکی از مسائل با اهمیت در فهم داستان‌های قرآنی استفاده از تفاسیر قرآن است. به زعم شما آیا نویسندگان می‌توانند داستان‌هایی از تفسیرهای قرآنی انتخاب کرده و به زبان ساده و روان برای خوانندگان خود شرح دهند؟

البته، بسیاری از قصه‌های قرآنی در تفاسیر با شرح بیشتری آمده اند و نویسندگان زیادی قصص قرآنی را برای برای کودکان و نوجوانان بازگو می‌کنند که کاری ارجمند است، زیرا قصص قرآنی بازگوکننده حقایق مسلم تاریخی است. نویسنده آگاه و هنرمند کودکان و نوجوانان می‌تواند با جملات ساده و روان داستان‌های قرآنی را برای کودک و نوجوان بدون آن‌که در شکل و محتوای داستان تغییری دهد، بازگو کند. اینجانب در کتاب «مبانی ادبیات دینی برای کودکان و نوجوانان» فصلی را به داستان‌های قرآنی اختصاص داده‌ام. از تفاسیر قرآنی که می‌توان از آنها در نوشتن قصه‌های قرآنی استفاده کرد در اینجا به سه تفسیر اشاره می‌کنم؛ اول، تفسیر المیزان مرحوم علامه طباطبایی، دوم تفسیر نمونه از آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی و سوم تفسیر قرآن کریم از آیت الله طالقانی. البته باید به این موضوع هم اشاره کنم که متاسفانه برخی از نویسندگان از تفاسیری استفاده می‌کنند که در آنها از اسرائیلیات هم استفاده شده است.

منظور از اسرائیلیات چیست؟

اسرائیلیات به افسانه‌هایی گفته می‌شود که در برخی تفاسیر به سرگذشت زندگانی انبیای الهی افزوده شده است. مرحوم علامه سید محمدحسین طباطبایی در تفسیر گرانسنگ و ارزشمند المیزان، بارها هشدار داده است که متاسفانه برخی مفسران در ورطه اسرائیلیات افتاده‌اند و حتی بعضی از آنها عصمت پیامبران را مورد نفی قرار داده‌اند. خوشبختانه در سال‌های اخیر، پژوهشگر آگاه و اندیشمند دکتر حمید محمدقاسمی در کتاب ارزشمند «اسرائیلیات و تاثیر آن بر داستان‌های انبیا در تفاسیر قرآنی» به تفصیل به اسرائیلیات پرداخته است. این کتاب ارزشمند را انتشارات سروش منتشر کرده است و من مطالعه این کتاب را برای نویسندگانی که قصد دارند به زندگانی انبیا بپردازند بسیار ضروری می‌دانم.

بخشی از آثار محمود حکیمی

تاکنون حدود 140 کتاب از آثار استاد حکیمی منتشر شده است. این کتاب‌ها را می‌توان در چند حوزه اصلی تقسیم‌بندی کرد؛ نخست کتاب‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی شامل تالیف و ترجمه است. دسته دوم، کتاب‌های تعلیم و تربیتی وکلیات ادبیات است که اشتهار بیشتری دارند. دسته سوم شامل کتاب‌های داستانی است که استاد طی چند دهه نگاشته‌اند و با این آثار نقش مهمی در ترویج داستان دینی ایفا کرده‌اند. در ادامه به بخشی از این آثار اشاره می‌شود:

کتاب‌های تاریخی، اجتماعی و سیاسی

نگاهی به تاریخ معاصر یا بحران‌های عصر ما، امیرکبیر

ناپلئون بناپارت، امیرکبیر

تاریخ تمدن 22 جلد، شرکت انتشار

ایران در عصر ناصرالدین‌شاه، قلم

هزار و یک حکایت تاریخی، چهار جلد، قلم

داستان‌هایی از زندگی امیرکبیر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

داستان‌هایی از عصر رضاشاه، قلم

سیرت و شخصیت حضرت محمد(ص)، شرکت انتشار

جهان‌بینی و حکمت فردوسی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

نهضت‌های آزادیبخش در آفریقا، نسل جوان-‌قم

ریشه‌های ما زنده‌اند، تاریخ مبارزات مردم فلسطین، پنج جلد، امید-‌قم

ماخذشناسی و روش تحقیق، تربیت معلم، بلال حبشی

آشنایی با شخصیت شهید مدرس، امید، قم

کتاب‌های تعلیم و تربیتی و ادبیات

کودک و نوجوان شش جلد، انجام کتاب

شناخت کودکان استثنایی، دفتر کودکان استثنایی

تیزهوشی و خلاقیت، مقالاتی در مجله اطلاعات علمی

درباره ادبیات کودکان و نوجوانان، دفتر نشر فرهنگ اسلامی

مبانی ادبیات کودکان و نوجوانان، آرون

‌ کتاب‌های داستانی:

در سرزمین یخبندان، امید-‌قم

فرار از ظلمت، امید-‌قم

فلسطین آزاد می‌شود، امید-‌قم

پرواز به سوی سیاره آزادی، امید-‌قم

قهرمان کیست، امید-‌قم

نبرد علیه استعمار، انجام کتاب

داستان‌هایی از زندگانی حضرت محمد(ص)، نامک