تئاتر آزاد؛ رونق هنر یا رواج ابتذال؟

این از آن‌روست که می‏دانید آنها می‏خواهند سرگرم شوند و احیانا ساعتی بخندند تا این‌که با اثری عمیق و جدی در تئاتر حوصله‏شان سر برود، اما باید به شما بگوییم که اشتباه نکنید! تئاتر که فقط بکت و برشت و شکسپیر نیست، در همین تهران، شب‏ها ده‏ها نمایش کمدی سبُک اجرا می‏شود که هدفشان جز خنداندن و سرگرم ‏کردن شما نیست. حالا ما نوشتیم سبُک، اما به این‌گونه نمایش‏ها، «آزاد» می‏گویند؛ گونه‏ای از تئاتر که درست است چندان از جانب هنرمندان اصیل تئاتر جدی گرفته نمی‏شود، اما در همه جای دنیا به عنوان فصلی مهم از هنر نمایش معرفی می‌شود. این نمایش آزاد است، چون بلد است یکی دو ساعت شما را از همه فکر و خیال‏هایی که دارید واقعا آزاد کند، اما تئاتر محض خنده همه مقصود را برآورده می‌کند؟ خنده با چه نرخی؟ البته می‌توان به این سوالات هم توجه کرد: تئاتر آزاد، امروز چه ماهیتی دارد؟ اقتصاد آن چقدر جواب داده؟ این نوع از نمایش چه مشکلاتی را از سر می‏گذراند؟

ماجرای آن عکس‌های جام‌جم

اخیرا چاوش هماوندی، عکاس جام‌جم به تماشای نمایشی نشسته بود از اینها که با هر شوخی و مطایبه‌ای قصد خنداندن تماشاگر را دارند؛ محصول عکاسی او از تماشاگران، جذاب‌تر از عکس‌هایی است که او از صحنه نمایش و بازیگران در حال اجرا ثبت کرده. تماشاگران و واکنش‌هایشان بیش از آنچه روی صحنه اتفاق می‌افتاد، نشان‌دهنده ماهیت نمایشی بود که تماشاگرش بودند. اغلب آنها بسرعت از مسیر خنده به قهقهه رسیده بودند. عده‌ای حتی چیپس و پفک می‌خوردند و توأمان نمایش را تماشا می‌کردند. می‌دانیم که خوردن خوراکی، بخصوص آن دسته که تناولشان با ایجاد سر و صدا همراه است، در تئاترها ممنوع است، اما همین تفاوت تئاترهای مرکزنشینان با تئاترهای دیگر است؛ همان چیپس و پفک، دقیق‌ترین هویت‌نمای تئاتر آزاد و وجه ممیزه آن با دیگر نمایش‌هاست شاید. آن عکس‌ها که در یکی‌شان یکی از تماشاگران، گو که خجالت‌زده است که به تماشای چنین نمایشی نشسته و حالا سوژه عکاس ما شده است، سر به گریبان برده بود، اما مگر تئاتر، فقط تئاترهای گروه‌های هنری مختلف تئاتر شهر و تماشاخانه ایرانشهر و پالیز و شهرزاد است که این تماشاگر، از لنز دوربین عکاس سر دزدیده بود؟ یکی از تناقض‌های تئاتر آزاد در ایران همین است که ماهیت آن تعریف‌نشده باقی مانده است. تئاتر آزاد، قرار نیست تفکری عمیق را برانگیزد و تاثیری شگرف بر تماشاگرش بگذارد؛ این تئاتر، برای ایجاد سرگرمی است.

تمرکزگرایی؛ آفت بدنه تئاتر اصلی تهران

گفتیم تئاتر مرکزنشینان؛ نتیجه یک تحقیق نشان می‌دهد که پراکندگی تئاتر هنری در تهران را می‌توان به چهار منطقه 1، 2، 6 و 11 خلاصه کرد و سهم 18 منطقه دیگر تهران تقریبا صفر است. بنابراین می‌توان گفت بدنه اصلی تئاتر تهران درگیر تمرکزگرایی است. در مقابل اما تئاتر آزاد، رویه‌ای دیگر در پیش گرفته است. قسمت قابل‌ تامل ماجرا گستردگی این‌گونه تئاتری در بافت جغرافیایی تهران است. آنچنان‌که فقط در نوروز امسال 36 تئاتر آزاد یا کمدی در سطح تهران مجوز اجرا گرفتند و در سال گذشته نیز برابر اعلام اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رکورد اجرای تئاتر کمدی در یک شب به 100 اجرا رسید.

مجید جعفری، مدیرعامل انجمن هنرمندان تئاتر آزاد با اشاره به این ویژگی تئاتر آزاد، از اجبار به هماهنگی با مرکز هنرهای نمایشی برای صدور مجوز تئاترهای آزاد به لحاظ فنی و تکنیکی به‌عنوان نوعی مشکل یاد می‌کند، چراکه تئاتری‌ها اساسا تئاتر آزاد را به عنوان تئاتر قبول ندارند و اغلب از این نوع تئاتر، ایراد می‌گیرند که سخیف است. جعفری می‌گوید دلایل متعددی وجود دارد که او را نگران به بیراهه رفتن و درنهایت تعطیلی کامل تئاتر آزاد کرده است.

تاثیر بد دارد یا خوب؟

حسین موذن، سرپرست شورای ارزشیابی و نظارت اداره کل هنرهای نمایشی در مورد تئاترهای آزاد معتقد است؛ اگر با بسیاری از افرادی که در تئاتر حرفه‌ای مشغول به کار هستند صحبت کنید، متوجه می‌شوید که آنها این‌گونه نمایش‌ها را به لحاظ کیفی نمی‌پذیرند، چه‌بسا شاهد تاثیرات بد تئاتر آزاد از جمله شوخی‌های مبتذلی که در آن وجود دارد، بر تئاتر حرفه‌ای هستیم.

مجید جعفری، مدیرعامل انجمن تئاتر آزاد اما بر این باور است که انجمن تئاتر آزاد با وسواسی به مراتب بیشتر از سایر اهالی تئاتر، نمایش‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهد و سپس مجوز اجرا را صادر می‌کند. او می‌گوید: البته ارزیابی ما از لحاظ کیفیت اجراها نسبی است، اما کاملا می‌دانیم که باید در اجراهایمان خطوط قرمز را رعایت کنیم. ما به گروه‌هایی مجوز اجرای تئاتر آزاد می‌دهیم که در چارچوب‌های تعریف ‌شده و مجاز کار کمدی انجام می‌دهند، زیرا این انجمن همواره زیر ذره‌بین بوده است. البته این سخنان درحالی است که تاکنون مجوز چندین اثر نمایشی به همین دلایل لغو شده است.

جعفری در پاسخ به این‌که آیا مصادیق تئاتر آزاد ممکن است به دلیل برخی شرایط، آثار مخربی بر تئاتر ایران داشته باشد، می‌گوید: «برخی تئاترهای دیگر، با فرمول‌هایی مبتذل‌تر از بسیاری از این آثار در سالن‌های حرفه‌ای اجرا می‌شوند، اما حساسیت برنمی‌انگیزند، بنابراین تئاتر آزاد به صورت طبیعی همیشه تحت فشار است. این درحالی است که انجمن تئاتر آزاد اعضای خود را کنترل می‌کند و به آنها اجازه نمی‌دهد هر کاری که دوست دارند روی صحنه تئاتر انجام دهند. ما بارها به تئاتر برخی افراد که اغلب آنها بازاری هستند و به‌ دلیل گردش مالی بالای تئاتر آزاد به این حوزه وارد شده‌اند، اعتراض کرده‌ایم.»

جعفری، نگرانی در مورد ورود نشانه‌های تئاتر آزاد در تئاتر حرفه‌ای را نگرانی بسیار بی‌پایه‌ای می‌داند و می‌گوید: «بسیاری از کارگردان‌های محترم ما نشان داده‌اند قابلیت اجرای تئاترهایی آزادتر از آزاد را در سالن تئاتر حرفه‌ای دارند و نیازی به مراجعه به سالن‌های سینما و دیدن این قبیل آثار ندارند!» این کنایه آشکار جعفری به ضعف نظارت بر آثار نمایشی است که اعتراض و نگرانی اهالی فرهنگ را به دنبال داشته است. در این میان، نکته‌ای که اغلب در نگاه به تئاتر آزاد در ایران مغفول مانده است، پذیرش آن به عنوان یکی از گونه‌های پویای نمایشی است. طبیعی است که هر نمایشی، مخاطب خودش را دارد و نمی‌توان عده‌ای را به صرف این‌که توان همراهی با تئاترهای حرفه‌ای را ندارند، از تماشای تئاتر از سوی گروه‌های آزاد منع کرد. به شرط تقویت نظارت و ارتقای شرایط فنی و تکنیکی چه‌بسا در بین همین گروه‌ها نیز افرادی با رویکردی بسیار جدی و حرفه‌ای درصدد سرگرم‌کردن مخاطبان خود هستند.