تحلیلی بر شکست داعش در عراق

به گفته سرلشکر «رائد جودت» فرمانده کل پلیس عراق، نیروهای ارتش و بسیج مردمی عراق (حشدالشعبی) با آزادی منطقه «دکه برکه» و مسجد جامع «شیخ الشط» در ناحیه «بکر افندی» در سراسر موصل قدیم مستقر شدند.

از عصر دیروز مردم عراق در نقاط مختلف این کشور، جشن آزادی موصل را آغاز کردند، و برای اعلام خبر نهایی آزادسازی کامل موصل لحظه شماری می‌کنند.

فرماندهی ارتش عراق از آزادسازی کامل موصل قدیم خبر داده، و گفته است: پاکسازی تله‌های انفجاری در سه محله از موصل قدیم باقی‌مانده است. عناصر داعش با کارگزاری تله‌های انفجاری درخانه‌ها، کوچه‎های باریک و مناطق قدیمی موصل و همچنین استفاده از عناصر انتحاری برای مقابله با مردم و نیروهای مسلح استفاده می‌کنند، و همین امر اعلام خبر آزادی کامل موصل را به تاخیر انداخته است.

اهمیت آزادسازی موصل

1- موصل به عنوان سومین شهر بزرگ عراق مرکز خلافت خودخوانده داعش در عراق بود. به همین دلیل آزادی این شهر به معنای آزادی پایتخت داعش در عراق و پایان خلافت داعش در این کشور است. با این رویداد عناصر پراکنده داعش که تنها در منطقه تلعفر و برخی مناطق بیابانی و قبیله‌ای عراق حضور دارند، مشروعیت خودساخته سیاسی خود را کاملا از دست داده، و دیگر به عنوان بقایای یک دولت شناخته نمی‌شوند.

2- بعلاوه سقوط جریان تروریستی داعش در عراق تنها به دست نیروهای مسلح و مردمی عراق روی داد، و نظامیان آمریکایی هیچ نقش تعیین کننده ای در این پیروزی نداشته‌اند.

این اتفاق که برای نخستین بار در منطقه روی داده است، به رغم خواست مقامات آمریکایی ثابت کرد که کشورهای منطقه برای مبارزه با تروریسم هیچ نیازی به مداخله خارجی ندارند، و سازوکاری جز تکیه بر نیرو و توان داخلی جهت مبارزه با تروریسم در منطقه وجود ندارد.

3- فرایند آزادسازی مناطق تحت اشغال داعش به ویژه شهر موصل حاکی از نقش محوری مرجعیت شیعه و تبعیت ملت عراق از فراخوان جهاد علیه دارد. موضوعی که سرفصل تازه‌ای از نقش‎آفرینی دو عنصر محوری مرجعیت و مردم در تحولات عراق دارد، و می‌تواند ضامن امنیت، اقتدار و وحدت ملی در عراق باشد. (در ادامه یادداشت به این موضوع مهم بیشتر پرداخته خواهد شد)

4- اهمیت دیگر سقوط داعش در عراق، قطع شدن عقبه استراتژیک داعش در سوریه است. این رویداد که با پیشروی‎های قاطع ارتش سوریه در برابر داعش همراه شده، و محاصره و انزوای کامل داعش به ویژه در در مناطقی از دیرالزور، رقه و ادلب را در پی داشته است.

طبعا توافق سه جانبه کاهش مناطق تنش میان ایران، روسیه و ترکیه و همچنین توافق آتش بس اخیر میان آمریکا و روسیه مکمل تلاش‌ها برای شکست کامل داعش در سوریه خواهد بود.

خلافت داعشی

شهر موصل در روز سه‌شنبه 20 خرداد 1393 (10 ژوئن 2014 ) به تصرف داعش درآمد، و در پی آن داعش حتی به دروازه بغداد نزدیک شد، و تنها کمربند دفاعی مستحکم پایتخت مانع از سقوط آن شد. متعاقب آن ابوبکر البغدادی در مسجد تاریخی النوری در منطقه موصل قدیم در خطابه‌ای خلافت خودخوانده داعش را اعلام کرد.

خلیفه داعش در این خطابه که به چندین زبان دنیا ترجمه و در فضای رسانه‌ای به ویژه در اینترنت منتشر شد، مسلمانان جهان را به قلمرو داعش فراخواند و با ترسیم فضای جنگ میان «دارالایمان» و «دارلکفر» رسالتی دینی را برای خود ترسیم کرد.

یکی از شگردهای داعش برای تحمیل قدرت خود در مناطق تحت سلطه، خشونت بی‌مهار و تصویرسازی از جنایات هولناک علیه زنان و کودکان و اسیران بود که با هدف ارعاب و سرکوب هرگونه مخالفت و شورشی صورت می‎گرفت.

فتوای جهاد علیه داعش

نظر به تهدید ناشی از داعش برای اساس حاکمیت، تمامیت ارضی، و ناموس ملت عراق، آیت الله سیستانی با اعلام فتوای جهاد علیه داعش، همه شهروندان عراقی را برای مقابله با این تهدید بزرگ فراخواند.

بر این اساس در بیست و سوم خرداد ماه سال 1393 فرمان جهاد مرجع بزرگ شیعیان عراق علیه داعش صادر شد. عبدالمهدی کربلایی نماینده آیت الله سیستانی در کربلا گفت: با توجه به خطری که عراق را تهدید می‌کند در حال حاضر دفاع از سرزمین، ناموس و مقدسات واجب کفایی است.

در فتوای آیت‌الله سیستانی و تاکیدات بعدی ایشان نکات مهمی مورد توجه قرار گرفته است.

1- تاکید بر وجود کفایی جهاد علیه داعش. بر این اساس تاکید شد، همه شهروندانی که توانایی حمل سلاح برای دفاع از کشور، ملت و مقدسات را دارند باید سلاح در دست گیرند و داوطلب حضور در نیروهای امنیتی برای این هدف مقدس شوند.

2- تاکید بر تهدید داعش علیه همه اقوام، طوایف، مناطق و ادیان و مذاهب و ضرورت وحدت همه مردم عراق در مقابله با تهدید داعش. در این چارچوب تصریح شده که وظیفه مقابله با داعش بر عهده همگان است و به طایفه خاصی تعلق ندارد.

3- تاکید بر همبستگی همه رهبران سیاسی امروز و دوری از هرگونه اختلافات و خودزنی

4- تاکید بر نقش محوری ارتش و نیروهای مسلح در جهاد علیه داعش
یکی از آثار مهم فتوای جهاد علیه داعش، اعلام آمادگی نیروهای مردمی عراق برای حضور در جهاد علیه داعش بود. از دل این حرکت خودجوش مردمی که در پاسخ به فرمان جهاد مرجعیت شیعه صورت گرفت، سازمان مردم‌نهاد (حشدالشعبی) برای جنگ با داعش و حمایت از عملیات رزمی ارتش و نیروهای مسلح عراق پدید آمد.

سازمان حشدالشعبی از حدود 40 گروه مختلف تشکیل شده که عمدتا شیعه هستند اما گروه‌های سنی مذهب، مسیحی و ایزدی هم در آن حضور دارند.

نوری مالکی نخست وزیر وقت عراق به فرمانده کل نیروهای مسلح عراق، طی حکمی فرمان تشکیل بسیج مردمی (حشدالشعبی) را برای رویارویی با داعش و جلوگیری از حمله به بغداد را صادر کرد.

حدود یک سال بعد در شهریور سال 2015 حیدر عبادی، نخست وزیر عراق سازمان حشدالشعبی را بخشی از نیروهای حکومتی نامید، که در وزارت کشور فعالیت دارند. متعاقب آن هیئت‌ وزیران عراق آئین نامه و مقررات تشکیل سازمان حشدالشعبی را، به عنوان سازمانی رسمی و مرتبط با نخست‌وزیرعراق تصویب کرد.

در روز ششم آذر ماه سال ۱۳۹۵ هم پارلمان عراق با ادغام نیروی «حشد شعبی» در ارتش این کشور موافقت کرد، و پس از آن حشدالشعبی به‌صورت رسمی، به بخشی از ساختار نیروهای مسلح عراق، تحت مدیریت نخست وزیر به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح شد تبدیل شد.

ظهور و سقوط داعش در عراق

ظهور داعش در عراق و گسترش سریع قلمرو این جریان تکفیری در خرداد ماه سال 1393، ریشه در علل مختلفی داشت.

تشدید مناقشه‎های سیاسی میان احزاب و جریان‎های قومی – مذهبی یکی از موثرترین عوامل پیروزی‎های داعش بود. این تنش‌های دامنه دار سیاسی که با فرار طارق الهاشمی معاون رئیس جمهور عراق و ورود او به قطر، عربستان و سپس ترکیه شکل تازه‎ای گرفت، از سال 1391 ضمن ایجاد سرخوردگی در میان مردم، طوایف و قبایل عراقی، اختلافات و مشکلاتی را در نیروهای مسلح عراقی پدید آورد.

همزمان با این بحران سیاسی - اجتماعی گسترش دامنه فساد در دستگاه‎های دولتی و ارتباطات پنهان برخی عناصر حاضر در قدرت با جریان‌‎های تروریستی؛ ارتش و دولت عراق را در مرز شکنندگی قرار داد، و جریان تکفیری داعش با استفاده از این موج نارضایتی داخلی و حمایت‎های قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از گروه‌های تروریستی و عناصر نظامی بازمانده از نظام بعث عراق شروع به سازماندهی و طراحی و برنامه‌ریزی علیه ساختار سیاسی عراق کردند.

حرکت شومی که با اعلام ظهور داعش و تسلط سریع آن بر بخش وسیعی از عراق همراه شد. به گونه‌ای که در شهر بزرگی مانند موصل که سومین شهر بزرگ عراق است، چندین لشکر عراقی با حدود 60 هزار نیرو، عملا مقاومتی در برابر داعش انجام ندادند، و این شهر در توطئه‌ای برنامه‌ریزی شده در بیستم خرداد 93 به دست داعش سقوط کرد.

قدرت‌گیری داعش در بخش وسیعی از عراق بیش از آنکه ریشه در قدرت و توانایی این نیروی تکفیری – تروریستی داشته باشد، ناشی از بحران در ساختار سیاسی، امنیتی و نظامی عراق بود.

به همین دلیل مرجعیت شیعه که پس از سقوط رژیم بعث عراق، جایگاه واقعی خود در این کشور بازیافت، و در مقاطع مختلف از تجزیه، سقوط و انحراف در حرکت سیاسیت اجتماعی عراق جلوگیری کرد، در ماجرای ظهور داعش نیز با قاطعیت وارد صحنه شد، و در کوتاه‌ترین زمان تنها سه روز پس از تسلط داعش بر موصل فتوای جهاد علیه این گروه تکفیری – تروریستی را صادر کرد.

این فتوا که فراتر از جریان‎های قومی، فرقه‎ای و سیاسی ملت یکپارچه عراق را مخاطب قرار داد، به فرصتی برای وحدت و یکپارچگی ملی درعراق تبدیل شد، و راه را برای عبور از نزاع و تنش و تخاصم در جامعه عراق باز کرد.

بعلاوه سازوکار ایجاد نیروی حشدالشعبی که از این فتوا برآمد، نیروی عظیم مردمی در عراق را در خدمت اراده سیاسی و نظامی حاکم بر کشور قرار داد، و با منزوی کردن جریان داعش در داخل عراق، نخستین شکست راهبردی را بر پیکر داعش وارد کرد، و ادامه این روند به سقوط کامل خلافت خودخوانده داعش در عراق انجامید.

به همین دلیل رهبری مرجعیت شیعه و حضور یکپارچه مردم در پاسخ به فرمان جهاد را باید دو دلیل اصلی شکست داعش در عراق برشمرد.

آینده عراق

اگرچه نفس‎های جریان تروریستی – تکفیری داعش در عراق به شماره افتاده، و بار دیگر سراسر عراق به حاکمیت و اداره حکومت مرکزی بازگشته است، اما مطالعه فرایند شکل گیری تنش در عراق و ظهور داعش در این کشور حاکی از وجود برخی از بسترهای شکل گیری بحران در آینده عراق دارد.

1- تنوع قومی، طائفه‎ای و سیاسی در عراق یکی از چالش‎های پیش روی این کشور است، که باید مورد توجه نخبگان و مراجع فکری، سیاسی و اجتماعی این کشور قرار گیرد. تمرکز بر اصول وحدت ملی و اتخاذ سازوکاری اجراییی در صحنه سیاسی این کشور برای تبدیل کردن این واقعیت به جای فرصت، اولویتی اساسی است که اگر در کوتاه مدت توجهی به آن نشود، می‌تواند زمینه ساز شکاف‎های تازه در عراق شود.

2- چالش درباره اداره موصل به عنوان شهری چند وجهی که هم جمعیت عرب و هم جمعیت کرد را با تنوع مذهبی موجود در خود جای داده است، در کنار خسارت‌های انسانی و اقتصادی عمیقی که برای مردم این شهر پدید آورده، می‌تواند نگرانی ها در باره شکل گیری و نفوذ دوباره جریا‎های افراطی در این شهر و مناطق پیرامونی آن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل با مقامات بغداد و اربیل باید با توافق درباره نحوه اداره موصل از طریق حاکمیت مرکزی و توجه به نیازهای اولیه مردم آن، از شکل گیری هرگونه تهدید جدید در موصل جلوگیری کنند.

3- طبعا کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‎ای به ملاحظات سیاسی خود همچنان می کوشند با مداخله و تحریک گسل‎های اجتماعی، سیاسی و فرقه‎ای در عراق، پایگاه نفوذ خود در این کشور را تقویت کنند، و مانع از یکپارپگی مردم و اقتدار دولت مرکزی در این کشور شوند. به همین دلیل الزامات داخلی وحدت ملی و تمکین جریان‌های مختلف موجود در عراق در برابر این الزامات تنها راه مقابله با مداخلات و تحریک‎های خارجی در عراق است.

بنا به آنچه گفته شد، آزادسازی موصل نقطه عطفی در حیات مدرن ملت عراق است، که ضمن برجسته سازی آسیب‎ها و تهدیدهای پیش روی عراق، راه‎های مقابله با این آسیب‎ها را نشان داده است. به همین دلیل توجه به فرایند ظهور و سقوط داعش در عراق درسی ضروری پیش روی ملت و فعالان سیاسی، قومی و فرقه‌ای در این کشور است، و می‌تواند راهگشای عزت، اقتدار و پیشرفت عراق مستقل در افق آینده باشد.

یوسف اسماعیلی