عروسک‌های بومی ضامن اشتغال خراسان‌جنوبی

به گزارش جام‌جم، باغ اکبریه بیرجند حدود پنج سال پیش و در سال 2011 به ثبت جهانی رسید و به دنبال این ثبت، پرده از رخ زیبای آن به کناری رفت و از گوشه انزوا در یکی از محروم‌ترین استان‌های کشور به‌درآمد. این باغ عمارت که در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده، اکنون موزه‌های مختلفی همچون موزه باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، موزه حیات وحش، موزه فرش، موزه مشاهیر و... را در بخش‌های مربوط به دوران قاجاریه و دوران پهلوی در خود جای داده است.

نخستین موزه عروسک‌های بومی

اما یکی از تازه‌ترین و جالب‌ترین این موزه‌ها موزه عروسک‌های بومی استان خراسان جنوبی به‌عنوان نخستین نمونه در کشور است که کمتر از ده روز پیش یعنی 18 اسفند در طبقه فوقانی عمارت باغ اکبریه افتتاح شد. این موزه با همکاری میراث فرهنگی خراسان جنوبی و اداره منابع طبیعی این استان، راه‌اندازی شده است و نکته حائز اهمیت درخصوص این موزه، منشأ شکل‌گیری این عروسک‌های بومی است که ریشه در یک پروژه اشتغال‌زایی بزرگ در سطح این استان یعنی پروژه ترسیب کربن دارد.

درآمدزایی

پروژه ترسیب کربن برنامه‌ای مشترک بین دولت جمهوری اسلامی ایران، برنامه عمران ملل متحد (UNDP) و تسهیلات جهانی زیست‌محیطی (GEF) است که از سال 2003 در حوزه آبخیز دشت حسین‌آباد غیناب در شهرستان سربیشه خراسان جنوبی به اجرا درآمد. هدف اصلی این پروژه، بیابان‌زدایی و همچنین محرومیت‌زدایی و بهبود وضعیت اجتماعی، اقتصادی جوامع محلی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان از طریق توانمندسازی جوامع محلی و با مدیریت و مشارکت خود این جوامع است. پرداختن به صنایع دستی از جمله عروسک‌سازی نیز یکی از راهکارهای درآمدزایی و ایجاد شغل در روستاهای هدف به شمار می‌رود. حال بهترین عروسک‌های ساخته شده توسط مردم محلی از پستوی خانه‌های خشتی و گلی روستایی دوردست بیرون آمده و در بنای جهانی باغ اکبریه جای گرفته‌اند تا قصه‌های تاریخی و اسطوره‌ای مردمان دیار خود را برای جهانیان روایت کنند.

علی شریعتی‌منش، معاون میراث اداره میراث فرهنگی خراسان‌جنوبی درباره این موزه عروسک به جام‌جم می‌گوید: عروسک‌های بومی خراسان‌جنوبی بخش مهمی از عروسک‌های این موزه است که در کنار عروسک‌های بومی و محلی از سایر نقاط کشور، کل مجموعه موزه عروسک را شکل می‌دهند. به گفته وی، ویژگی خاص عروسک‌های محلی خراسان‌جنوبی که انطباق با فرهنگ مردم منطقه دارد، باعث شد این عروسک‌ها سه سال پیش در فهرست آثار ملی جای بگیرند.

قصه عروسک‌ها

عروسک‌های محلی خراسان‌جنوبی که اکنون در موزه عروسک باغ اکبریه جای گرفته، ویژگی‌های خاصی دارند که این عروسک‌ها را از سایر عروسک‌های بومی کشور متمایز می‌کند. سید احمد برآبادی، مسئول موزه پژوهش و مطالعات اداره میراث فرهنگی خراسان جنوبی در گفت‌وگو با جام‌جم به این ویژگی‌ها اشاره کرده و می‌افزاید: مهم‌ترین ویژگی این عروسک‌ها این است که هرکدام قصه‌ای مخصوص خود دارند که براساس همان قصه تولید می‌شوند. یعنی سازنده براساس یک قصه و اسطوره عروسک را می‌سازد. بر همین اساس از بومیان استان خواسته شده تا قصه‌های عروسک‌هایشان را همراه آن عروسک برایمان بفرستند که اکنون هر عروسک در موزه با دست‌نوشته یا پارچه نوشته‌ای از قصه‌اش همراه است.

این کارشناس مردم‌شناسی، ویژگی دیگر عروسک‌های خراسان‌جنوبی را ابتدایی بودن و اصالت آنها عنوان کرده و می‌گوید: اصالت عروسک‌ها از آن جهت است که پوشاک و مصالح ساخت آنها از همان منطقه ساخت عروسک تهیه می‌شود. علاوه بر این شیوه ساخت آنها نیز با سایر عروسک‌های کشور متفاوت است، بویژه در مرحله چهره‌نمایی و تصویرسازی صورت که به دو شکل انجام می‌گیرد؛ یکی ساخت چهره‌هایی ابتدایی و بدون چشم و دهان و بینی که خود به دو دلیل صورت می‌گیرد؛ اول باورهای اعتقادی موجود در منطقه که می‌گوید نباید برای عروسک‌ها چهره ترسیم کرد و دوم؛ حفظ شیوه و سبک قدیم عروسک‌سازی در منطقه که ساخت عروسک‌های ساده بدون اجزای صورت بوده است.

گامی در جهت احیای هنر بومی

آمنه سیاری، تسهیل‌گر طرح ترسیب کربن در خراسان‌‌جنوبی نیز در خصوص گردآوری عروسک‌های این موزه می‌گوید: در سال 92 جشنواره‌ای با عنوان عروسک‌های بومی برگزار کردیم و به همه روستاها فراخوان دادیم و خواستیم همه روستاها عروسک بسازند و آثار خود را بفرستند. عروسک‌های زیادی به جشنواره رسید و آثار براساس پیشینه انتخاب شدند. به گفته وی، عروسک گل بی‌بی از روستای تاجمیر با شاخصه یک چشم ثبت میراث معنوی کشور شد و این گامی بود که برای نخستین بار در کشور انجام و نخستین بار عروسک خراسان‌‌جنوبی در کشور دیده شد.

تسهیل‌گر طرح ترسیب کربن در خراسان‌جنوبی با بیان این‌که برای عروسک‌ها برندی با نام «دوتوک» ثبت کردیم، زیرا جامعه محلی به عروسک دوتوک می‌گویند، یادآور می‌شود: هر عروسک یک شناسنامه دارد که در آن نام عروسک و شرح زندگی آن که در واقع شرحی از چگونگی زندگی جامعه روستایی است، بیان می‌شود. این عروسک‌ها، هنر بومی برای منابع طبیعی هستند، چرا که با وسایل دورریز ساخته می‌شوند و به حفظ محیط‌زیست کمک می‌کنند.

فاطمه مرادزاده