با زلزله زندگی می‌کنم

عکاشه که خود در شهری زلزله‌خیز به دنیا آمده، بعد از تحصیل در رشته فیزیک، تخصص ژئوفیزیک و زلزله‌شناسی را برای ادامه راه علمی خود انتخاب کرده است. این متخصص برجسته زلزله‌شناسی و زمین‌شناسی پس از تحصیل و کسب تجربه بار دیگر به کشور بازگشت تا آموخته‌های خود را در ایران به کار گیرد و اکنون نزدیک به 50 سال است که برای کاهش بحران زمان وقوع این بلای طبیعی کوشش می‌کند. او با وجود سال‌ها فعالیت در زمینه تخصص خود هنوز روی روش‌هایی برای پیش‌بینی زلزله کار می‌کند. در آستانه سال نو با او به گفت‌وگو نشستیم به این امید که در آینده آسیب‌های ناشی از این رخداد ناخوشایند در کشور به حداقل برسد.

عکاشه؟

متولد سال 1315 در مسجد سلیمان. نام خانوادگی عکاشه نام یکی از طوایف بختیاری در جنوب غربی ایران و نزدیک زادگاهم است. در دوران نوجوانی قهرمان بدنسازی استان خوزستان بودم و اکنون هم پیاده‌روی و بدنسازی در برنامه‌های روزانه‌ام قراردارد.

چرا زلزله‌شناسی؟

من در مسجد سلیمان متولد شدم که شهری فوق‌العاده زلزله‌خیز است. به همین دلیل از ابتدا با این پدیده آشنا شدم و علاقه‌مند بودم در این زمینه کار کنم. درواقع با زلزله زندگی کرده‌ام. تا سال پنجم دبیرستان مسجد سلیمان بودم و سال ششم رشته ریاضی را در شهر اهواز گذراندم. سپس به تهران آمدم و در رشته فیزیک دانشگاه تهران تحصیلاتم را ادامه دادم.

دکتر حسابی؟

در همان زمان مرحوم دکتر محمود حسابی و دکتر حسین کشی افشار رشته ژئوفیزیک را در دانشگاه تهران پایه‌گذاری کرده و دکتر حسابی من را برای تخصص زلزله‌شناسی انتخاب کردند. من هم به این رشته علاقه‌مند بودم و به عنوان دانشجوی بورسیه برای ادامه تحصیل به کشور آلمان رفتم. پیش از آن هم در دبیرستان البرز به صورت شبانه زبان آلمانی خوانده بودم. در آلمان هم ابتدا در دانشگاه اشتوتگارت درس می‌خواندم که در دامنه کوه‌های آلپ در جنوب آلمان قرار دارد، روی مباحث زلزله‌شناسی کار می‌کردم.

زلزله نگاری؟

تجزیه و تحلیل شبکه زلزله‌نگاری را آنجا یاد گرفتم و بعد از بازگشت به ایران هم این شبکه را در کشور راه‌اندازی کردیم. کشور زلزله‌خیزی مثل ایران احتیاج به چنین شبکه‌ای دارد. بعد از آن در دانشگاه فرانکفورت فوق لیسانس و دکتری در رشته زلزله‌شناسی گرفتم. سال 48 به ایران بازگشتم و در دانشگاه تهران به عنوان استادیار کار خود را آغاز کردم و سال 64 به درجه استادی رسیدم. بعد از شش سال سمت دانشیار را گرفتم و ده سال بعد (حداقل زمان طی مدارج علمی دانشگاه) به درجه استاد تمام رسیدم.

تجهیزات زلزله‌نگاری ایران؟

از گذشته سه پایگاه زلزله‌نگاری در تبریز، مشهد و شیراز ساخته شده بود. ساخت این پایگاه‌ها انگیزه ایجاد موسسه ژئوفیزیک بود و به این ترتیب ما وارد شبکه جهانی زلزله‌نگاری دنیا شدیم و بعد هم پایگاه‌ها را افزایش دادیم. کشور ما در این زمینه بسیار آسیب‌پذیر است و به این پایگاه‌ها نیاز دارد.

آمادگی در برابر زلزله؟

هدف این است که مناطق آسیب‌پذیر ایران را بشناسیم و ستاد بحران و آمادگی برای مقابله با زلزله داشته باشیم. اکنون در کشور با داشتن 100 پایگاه لرزه‌نگاری در عرض چند دقیقه می‌توانیم بفهمیم کجا زلزله اتفاق افتاده که عملیات امداد به سرعت آغاز شود.

مناطق آسیب‌پذیرتر ایران؟

اگر به نقشه جهان نگاه کنیم از جنوب شرقی اروپا سلسله جبال آلپ ـ هیمالیا آغاز شده است. این سلسله جبال از ایتالیا و یونان فعلی و سراسر ترکیه می‌گذرد و به سمت تبریز می‌آید. در ایران یک شاخه به سمت بندرعباس و یک شاخه به طرف تهران می‌رود و بعد به سمت شمال هندوستان و کوه‌های هیمالیا می‌رسد که همه این مناطق زلزله‌خیز هستند. اما در تهران به دلیل جمعیت زیاد هشدار بیشتر است و در صورت بروز زلزله آسیب‌ها غیرقابل جبران خواهد بود. منطقه گسل مشا، گسل شمال تهران، گسل جنوب ری و هر جای دیگر ممکن است کانون این زلزله باشد. همچنین با وجود حدود ده هزار کیلومتر لوله‌کشی گاز آتش‌سوزی وسیعی رخ می‌دهد و تقریبا چیزی از شهر تهران نمی‌ماند.

راه‌حل؟

ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، تشکیل ستاد بحران و در صورت امکان جابه‌جایی پایتخت. معتقدم اگر اتفاقی برای تهران رخ دهد، همهکشور صدمه غیرقابل جبران می‌بیند، چیزی از تهران نمی‌ماند و نجات غیرممکن خواهد بود. باید تا جایی که دانش آن را داریم آسیب‌پذیری را در کشور کاهش دهیم. اکنون رشته زلزله‌شناسی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، ستاد بحران تشکیل شده است و باید همه برای مواجهه با این بلای طبیعی آماده باشیم. گرچه این اتفاق پیش‌بینی نشده، اما خداوند به انسان شعور داده است تا خود را از این بلایا حفظ کند، بنابراین سهل‌انگاری از طرف ما قابل قبول نیست.

سفربه مناطق زلزله‌خیز‌؟

زیاد! من به بسیاری از نقاط کره زمین که زلزله‌خیز است، سفر کرده‌ام. تقریبا بعد از همه زلزله‌های ایران خود را به محل حادثه رسانده‌ام. در سراسر جهان از جمله ایالت کالیفرنیا در آمریکا، بسیاری از کشورهای اروپایی مثل ایتالیا، روسیه، شمال آفریقا و کشورهای آسیای شرقی مثل چین به مناطق زلزله‌خیز سفر کرده‌ام. یک زلزله‌شناس تا به محل حادثه نرود و شرایط را از نزدیک لمس نکند، زلزله‌شناس نیست. من 35 سال در دانشگاه تهران فعالیت داشتم و بیشتر اوقات در بیابان‌ها و مناطق زلزله‌خیز بودم. کسی که خود را زلزله‌شناس یا زمین‌شناس می‌داند باید در بیابان‌ها باشد و در شهر نمی‌توان این موضوعات را یاد گرفت. خیلی از زلزله‌ها در مناطق غیرمسکونی اتفاق می‌افتد و باید رفت و آن مناطق را از نزدیک بررسی کرد.

زلزله پدیده‌ای زائد؟

اتفاقا برعکس! برای کره زمین وقوع زلزله لازم و نشانه فعالیت و حیات است. زمین تنها سیاره قابل سکونت شناخته شده است و اگر در سیارات دیگر در منظومه‌های دیگر نیز امکان وجود موجودات زنده باشد، ممکن است گسل‌های فعال وجود داشته باشد. داخل کره زمین درجه حرارت حدود 7000 درجه است و وجود گرما یعنی وجود حرکت و این نشان می‌دهد زمین فعال است. چون داخل زمین این حرارت وجود دارد، این گرما به سطح زمین می‌رسد و پوسته زمین به قطعاتی تقسیم می‌شود و هر قطعه صفحه نامیده می‌شود. این صفحات با یکدیگر برخورد می‌کنند و به محل برخورد این صفحات کمربندهای زلزله می‌گوییم. برخورد صفحات به یکدیگر سلسله جبال یا مناطق زلزله‌خیز را به وجود می‌آورد. برای مثال دور تا دور اقیانوس آرام خط زلزله است و زلزله‌های بسیار قوی اتفاق می‌افتد.

مثالی از ایران؟

همین کوه‌های البرز که الان مقابل من است تقریبا به این شکل به وجود آمده است. شبه جزیره عربستان به سمت شمال شرق صفحه ایران حرکت کرده و کوه‌های زاگرس را به وجود آورده است. سپس در اثر حرکت سطح زمین کوه‌های البرز زاده شده است.

تهران حتما زلزله می‌آید اما کی؟ نمی‌دانم

زلزله، قابل پیش‌بینی‌؟

در راستای پیش‌بینی زلزله خود من روی آن کار و تدریس می‌کنم، اما هنوز قادر به پیش‌بینی زلزله نیستیم و در تمام دنیا ماجرا به همین شکل است. منظور این است که نمی‌توان زمان دقیق بروز زلزله را پیش‌بینی کرد و فقط می‌توانیم بگوییم کدام مناطق زلزله‌خیز و آسیب‌پذیرتر است.

هنوز بشر نتوانسته از روی پیش‌لرزه‌ها یا مطالعات فیزیکی و مغناطیسی و روش‌های دیگر زلزله را در حد ساعت و روز و هفته و حتی ماه پیش‌بینی کند. اما دوره‌های بروز زلزله مشخص است و می‌توان گفت زلزله چند وقت یکبار در مناطق زلزله‌خیز تکرار می‌شود. دانش زلزله‌شناسی هم به زمان احتیاج دارد و قطعا در آینده مثل علوم دیگر پیشرفت می‌کند و قادر خواهد بود زمان وقوع زلزله را پیش‌بینی کند.

پیش‌بینی زلزله تهران‌؟

می‌توانم صد‌درصد بگویم که در تهران زلزله شدیدی می‌آید، اما زمان دقیق آن را نمی‌توان گفت. تا به حال فقط یک زلزله در نزدیکی پکن و جنوب شرقی این شهر پیش‌بینی شده و آن هم کاملا اتفاقی بوده است. چون پیش‌لرزه‌ها بسیار زیاد بود، هشدار تخلیه منطقه داده شده بود و تعداد زیادی پیش از وقوع زلزله منطقه را ترک کردند.

سپیده شعرباف - روزنامه نگار