نفس زمین تنگ می‌شود

دولت‌ها در سراسر جهان خدمات خود را بر بستر وب ارائه می‌کنند تا دسترسی مردم به این خدمات شامل معطلی، تعطیلی و فساد اداری نباشد و با حذف تراکنش‌های فیزیکی از طریق ارائه خدمات الکترونیک، در وقت، هزینه و انرژی صرفه‌جویی شود. در این میان برخی رفتارها و فعالیت‌های دیجیتال کاربران ایرانی با کاربران دیگر کشورها تفاوت‌های زیادی دارد. نمونه آن استفاده ایرانیان از شبکه‌های اجتماعی و افراط عجیب آنها در عضویت در تعداد زیادی شبکه اجتماعی به‌صورت همزمان است؛ پدیده‌ای که در هیچ جای جهان به شکلی که در ایران وجود دارد، اتفاق نیفتاده است. اما آیا واقعا هزینه استفاده از فناوری اطلاعات تنها به خرید سخت‌افزار و نرم‌افزار و پرداخت اشتراک دسترسی به اینترنت محدود می‌شود؟ آیا در مواجهه با بسترهای استفاده رایگان باید هر چه بیشتر از این بسترها استفاده کرد؟ آیا بارگذاری یک فایل حجیم و دارای اشکال فنی در یکی از هزاران زیرساخت رایگان ذخیره اطلاعات، مصداقی از اتلاف و اسراف به حساب می‌آید؟

فناوری اطلاعات، امری حیاتی

استفاده از فناوری اطلاعات برای برخی مردم تا اندازه‌ای حیاتی شده که اگر دسترسی آنها به اینترنت یا دستگاه‌های ارتباطی محدود شود، زندگی آنها نیز دچار اختلال می‌شود. استفاده از دستگاه‌های ارتباطی همراه مانند تلفن‌های همراه هوشمند به دلیل قدرت زیاد پردازشی این دستگاه‌ها و همچنین اندازه کوچک آن، بسیاری از کاربران را دچار رفتارهای اعتیادگونه کرده است. فناوری اطلاعات و ارتباطات با وجود مزایای بی‌شماری که برای انسان امروز به ارمغان آورده، مسائلی چون اعتیاد به فناوری و دیگر اشکال آسیب‌های فردی و اجتماعی را نیز با خود دارد. وقتی با پدیده ملموسی مواجه می‌شویم آن را درک می‌کنیم. همان‌طور که با اختلاف زمانی زیادی نسبت به بسیاری از کشورها، بالاخره ما هم در مورد اتلاف انرژی حساس شده‌ایم، در مورد فناوری اطلاعات هم با اختلاف زیادی نسبت به دیگر کشورها، اعتیاد به اینترنت، موبایل و مسائلی از این دست مورد توجه ما قرار گرفته است.

بسیاری از خدمات در اینترنت رایگان است و بیشتر کاربران تقریبا غیر از هزینه‌ای که برای سخت‌افزار و برخی نرم‌افزارها و همچنین هزینه دسترسی به اینترنت می‌پردازند‌، هزینه دیگری ندارند یا لااقل این‌گونه فکر می‌کنند که ندارند. شاید به همین دلیل بسیاری از کاربران در جهان دچار آسیب‌هایی چون اعتیاد به اینترنت و موبایل می‌شوند.

کاربردسازی ایرانی؛ پدیده‌ای قدمت‌دار

در ایران بسیار پیش از آمدن دستگاه‌های ارتباطی قابل حمل، «کاربردسازی» در مواردی مختلف اتفاق می‌افتاده است. بهترین نمونه آن اختصاص آسانسورهای جداگانه برای طبقات زوج و فرد در ساختمان‌های چند طبقه است. کاربردی که در جای دیگری غیر از ایران نمی‌بینیم. مشابه چنین رفتاری در جهان سایبری یا آنچه به غلط مصطلح فضای مجازی نامیده شده، به کرات در میان کاربران ایرانی مشاهده می‌شود.

یکی از نمونه‌هایش استفاده همزمان از چند شبکه اجتماعی و استفاده «بیزینسی» از شبکه‌های اجتماعی است.

از آنجا که شبکه‌های اجتماعی تفاوت‌ زیادی با هم دارند، این مساله که کاربران در دو یا سه شبکه اجتماعی با امکانات مختلف و متنوع عضو باشند امری طبیعی است. همه ما یا نمونه‌هایی را می‌شناسیم یا خودمان از کاربرانی هستیم که همزمان از خدمات پنج تا ده شبکه اجتماعی استفاده می‌کنیم و در آنها عضو هستیم. با وجود فیلتر شدن چند شبکه اجتماعی معروف و پرکاربر مثل فیسبوک در ایران، برخی از این شبکه‌های اجتماعی هم به دلایل خاصی از سوی ما
به عنوان ابزار مناسبی برای جذب مشتری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

هر چند استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای بازاریابی و روابط عمومی الکترونیک، در همه جای جهان مورد توجه است، اما استفاده ایرانیان به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد از استفاده کاربران دیگر نقاط جهان متفاوت است. به‌طور نمونه می‌توان به محبوبیت اینستاگرام در دلالی و واسطه‌گری در ایران اشاره کرد.

نمونه دیگر کاربردسازی، نوع استفاده کاربران ایرانی از بخش‌های اظهارنظرگذاری یا باکس‌های کامنت است. در این مورد هم رفتار کاربران ایرانی با رفتار کاربران دیگر نقاط جهان تفاوت دارد. استفاده از بخش اظهارنظر به جای تالار گفت‌وگو یا چت‌روم، استفاده اغراق‌آمیز از فضای اختصاص داده شده برای اظهارنظر، استفاده از این بخش به‌عنوان رسانه از مواردی است که کاربرد دیگری به این بخش در میان کاربران ایرانی داده است. با وجود این اگر فکر کنیم اطلاعات و «صفر و یک» حجمی ندارد، نه ماده است و نه انرژی پس هر چه مصرفش کنیم و هر چه تولیدش کنیم اتفاقی نخواهد افتاد، دچار اشتباه شده‌ایم.

مصادیق اتلاف در جهان سایبری

بسیاری از ما بارها خوانده‌ایم و شاید برخی از ما نوشته‌ایم که با کاربردی شدن فناوری اطلاعات و ارتباطات در زندگی ما، در امور مختلفی صرفه‌جویی صورت می‌گیرد، اما آیا استفاده نادرست و نابه‌جا از امکانات همین فناوری، از قاعده اتلاف و اسراف مستثناست؟

پیشتر به اشتباه بودن اطلاق نام فضای مجازی به جای جهان سایبری اشاره شد. اگر خیلی خلاصه به دلیل اشتباه بودن این نامگذاری اشاره شود، همین نکته کافی است که یادآور شویم خدماتی که در این جهان، یعنی جهان سایبری ارائه می‌شود، خدماتی واقعی است، نه مجازی و فعالیتی که شخص در شبکه‌های اجتماعی دارد فعالیت‌هایی واقعی است که می‌تواند زندگی خود کاربر و دیگر کاربران را تحت‌تاثیر قرار دهد و به‌صورت فیزیکی هم نمود داشته باشد. اشتباه در نامگذاری‌ها و ترجمه نادرست مفاهیم می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری در پی داشته باشد و یکی از این صدمات مغفول ماندن از آسیب‌هاست.

طبق آمار جهانی (spamlaws.com) روزانه نزدیک به 15 میلیارد هرزنامه در جهان جابه‌جا می‌شود.

این تعداد هرزنامه که هر روز از سوی شرکت‌های تبلیغاتی و هکرها برای کاربران خدمات پست الکترونیکی ارسال می‌شود، دو برابر جمعیت انسانی کره زمین است و یکی از مصادیق مهم اتلاف و آلودگی محیط‌زیست هم همین‌جا اتفاق می‌افتد.

شاید بسیاری از ما از این حقیقت که هر فعالیت کوچک ما در جهان سایبری، سهمی در تولید گازهای گلخانه‌ای دارد غافل باشیم.

شرکت مک‌آفی، از شرکت‌های فعال در حوزه امنیت سایبری چند سالی است گزارشی سالانه‌ در مورد نقش هرزنامه‌ها در آلوده‌سازی محیط‌‌زیست منتشر می‌کند.

طبق این گزارش، تا چندی پیش تاثیر منفی هرزنامه با اتلاف وقت، پول و انرژی سنجیده می‌شد، اما با بررسی‌های اخیر ثابت شده نه‌تنها آسیب‌های این پدیده که از پدیده‌های جهان سایبری است، از اقلیم خود فراتر رفته و به حرام کردن پول، وقت و انرژی منتهی می‌شود، بلکه تاثیرات این پدیده به محیط‌زیست نیز خسارت وارد می‌کند.

هر هرزنامه 0.3 گرم گاز دی‌اکسیدکربن آزاد می‌کند. این رقم با احتساب ارسال روزانه 15 میلیارد هرزنامه، میزان خطر را تا حد بحران بالا می‌برد. محققان محاسبه کرده‌اند انرژی مصرف شده برای ارسال، دریافت و پاک کردن این تعداد هرزنامه در روز معادل مصرف برق 2.5 میلیون خانواده در یک روز است و گاز دی‌اکسیدکربن آزاد شده ناشی از هرزنامه‌ها در یک روز، معادل آلودگی حاصل از سه میلیون خودرو در روز است.

اما هرزنامه تنها فعالیت دیجیتال نیست که به آلودگی محیط‌زیست منجر می‌شود. در ایران حجم زیادی از محتوای دیجیتال تولید و رد و بدل شده در فضای سایبری به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی به گروه‌های خاصی از محتواهای دیجیتال اختصاص یافته است: لطیفه، شبه علم، شایعه، پند و اندرز و عکس‌های جالب.

بیشتر وقت کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی به کپی محتوایی که قبلا توسط شخص یا شرکت دیگری تولید شده و ارسال آن برای مجموعه دوستان یا دریافت و خواندن این‌گونه از محتوا می‌گذرد. فعالیتی که شاید در ازای دریافت ده‌ها محتوای مختلف، دو سه لبخند برای کاربر به ارمغان بیاورد، ولی بخش عمده آن اتلاف وقت است.

تولید گاز دی‌اکسیدکربن

با توجه به نوع محتوا و این‌که آیا این محتوا دارای عکس یا فایل صوتی یا تصویری باشد، هر بار که این‌گونه محتواها برای فردی کپی و ارسال می‌شود، 50 تا 135 گرم گاز دی‌اکسیدکربن آزاد شده و محیط‌زیست را آلوده می‌کند.

در کنار این اعداد شاید بد نباشد به برآوردهای محققان از تولید دی‌اکسیدکربن حاصل از برخی دیگر از رفتارهای امروزی ما اشاره شود. کاربران تلفن همراه هوشمند با استفاده روزانه یک ساعت از موبایل خود، سالانه 125 میلیون تن گاز دی‌اکسیدکربن تولید می‌کنند. این میزان بیش از 45 برابر گاز دی‌اکسیدکربن ناشی از برگزاری جام‌جهانی فوتبال 2010 در آفریقای جنوبی و یک پنجم گاز دی‌اکسیدکربن تولید شده از سال 2003 تاکنون ناشی از حمله نظامی آمریکا به عراق است.

پیامدهای گسترده

شاید باورش مشکل باشد، اما استفاده نادرست از ظرفیت‌های فناوری اطلاعات به‌خصوص جهان سایبری، در نقطه‌ای از جهان ممکن است مردمی را دچار مساله کمبود آب کند. اطلاعات تولید شده در جهان سایبری بالاخره باید ذخیره شود. برای ذخیره اطلاعات برق مصرف می‌شود و آب برای انتقال حرارت و به اصطلاح خنک کردن سرورها مصرف می‌شود. ممکن است تمام این مسائل برای بسیاری از ما اهمیت نداشته باشد و به نظرمان نرسد. با وجود تمام پیشرفت‌هایی که در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات حاصل شده، این فناوری تازه در مراحل آغازین خود قرار دارد و ما نیز در دوران گذار این فناوری زندگی می‌کنیم. در سال‌های پیش‌رو سهم فناوری اطلاعات و ارتباطات و استفاده آن در زندگی انسان‌ها در آینده به‌قدری زیاد خواهد شد که تصورش برای ما مشکل خواهد بود.

در این صورت رفتار ما با فناوری اطلاعات و ارتباطات باید مورد تجدیدنظر قرار گیرد، زیرا رفتار ما در جهان سایبری، باعث تخریب محیط‌زیست خودمان و آنانی که پس از ما خواهند آمد، شده است.

محمدعلی پورخصالیان