سایه مستدام کم‌توجهی برسر پژوهش

آموزش برای آموزش، فرآیند شکست خورده و منسوخی است که در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، رو به فراموشی می‌رود. در جهان توسعه یافته امروز، دانش باید حتما با پژوهش همراه باشد تا بتواند توان علمی کشور را ارتقا بخشد. دانش و پژوهش، همچون دو بال علم هستند که باید همزمان به پرواز دربیایند تا پرنده علم بتواند به تسخیر دوردست‌ها نایل شود.

در روز پژوهش (25 آذر) گریزی زده‌ایم به وضعیت فعلی پژوهش در کشور و با کارشناسان این حوزه به گفت‌وگو نشسته‌ایم تا شاید از همین گذر، راه‌حلی علمی برای ارتقای وضعیت پژوهشی کشور بیابیم؛ پژوهشی که به گواه کارشناسان، سال‌های سال در سایه نظام آموزش زیسته است. اگرچه برخی می‌گویند وضعیت پژوهشی کشور در مقایسه با یک دهه گذشته، ارتقای چشمگیری داشته، اما همچنان با توان واقعی و ظرفیت پژوهشی کشور فاصله دارد.

تلاش پژوهشگران دیده نمی‌شود

شاید هیچ کسی بهتر از یک پژوهشگر کارکشته و باتجربه، با موانع پژوهشی کشور آشنا نباشد. دکتر سیما رافتی، پژوهشگر حوزه سلامت است که چند سال متوالی به عنوان پژوهشگر برتر کشور شناخته شده و به واسطه همین تحقیقات پیگیر در حوزه بهداشت و درمان نیز در سال 2001 موفق به کسب مدال طلای یونسکو شده است.

این پژوهشگر انستیتو پاستور ایران، تاکید دارد که پژوهش، روندی آهسته دارد و در مورد خیلی از تحقیقات، نباید منتظر نتیجه فوری تحقیقات باشیم: «در کشور ما چندان روی پژوهش، سرمایه‌گذاری نشده است. خیلی اوقات، زحمت‌های بسیاری از پژوهشگران دیده نمی‌شود و از او حمایت کافی به عمل نمی‌آید. به همین دلیل نیز رغبت و انگیزه پژوهشگران افت پیدا می‌کند.»

ریخت و پاش علمی نداریم

رافتی، پژوهشگری است که به گفته خودش همواره تا پاسی از شب مشغول فعالیت پژوهشی در حوزه سلامت است، اما بسیاری از تولیدکنندگان و متولیان پژوهش، چندان به فعالیت‌های شبانه‌روزی پژوهشگران بها نمی‌دهند: «خیلی اوقات، براحتی بودجه‌های میلیاردی در اختیار برخی شرکت‌های دانش‌بنیان قرار داده می‌شود که سابقه پژوهشی درستی ندارند، اما وقتی قرار می‌شود مبلغ پنج میلیون تومان به یک پژوهشگر باسابقه و باتجربه بدهند، صدها مانع ایجاد می‌شود.»

به عقیده او، پژوهشگر باید در راس فعالیت‌های تولیدی دانش‌بنیان باشد، زیرا کار تولید فرآورده‌های دانش‌بنیان، کار هر کسی نیست، اما در کشور ما خیلی سطحی به بحث پژوهش نگاه می‌کنند و از پتانسیل و ظرفیت بالای پژوهشگران ایرانی استفاده بهینه نمی‌شود.

او از اصطلاح «ریخت و پاش علمی» برای موفقیت در پژوهش استفاده می‌کند، فرآیندی که کشورهای توسعه یافته هم برای موفقیت در حوزه پژوهش از آن بهره برده‌اند. از دید او این واژه به هیچ وجه بار منفی ندارد، بلکه به این معنی است که باید به پژوهشگر باسابقه و دانشمند اعتماد کرد و اعتبارات و تجهیزات کافی در اختیار او قرار داد تا پس از آن شاهد شکوفایی پژوهش و تولید محصولات دانش‌بنیان باشیم.

تا تقاضا نباشد، عرضه پژوهش بی‌فایده است

در عرصه علم، همانند بازار و اقتصاد، تا تقاضایی وجود نداشته باشد، عرضه علم و پژوهش هم بی‌معنی خواهد بود. دکتر محمدمهدی نژادنوری، معاون سابق پژوهشی وزارت علوم نیز در گفت‌وگو با جام‌جم به این عامل پیشرو و کارآمد در حوزه پژوهش اشاره می‌کند و می‌گوید: اولین و مهم‌ترین عنصر در عرصه پژوهش، داشتن بازار پژوهش است. یعنی اگر ما برای دستاوردهای پژوهشی بازار نداشته باشیم و کسی منتظر این دستاوردها نباشد، پژوهش رشد نخواهد کرد: «اگر بهترین پژوهشگران را هم داشته باشیم، اما بازاری برای پژوهش وجود نداشته باشد، پژوهش ما محدود و در اصطلاح به شکل گلخانه‌ای خواهد بود.»

استقرار نظام نوآوری علمی و فناوری نیز اقدام دیگری است که به باور این عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی مالک اشتر، می‌تواند به حوزه پژوهش در کشور، جان تازه‌ای ببخشد: «استقرار این نظام به این معنی است که در مرحله تولید ایده تا پژوهش، ساخت محصول و عرضه آن به بازار، مشخص کنیم که باید چه فعالیت‌هایی انجام دهیم و این فعالیت‌ها را کدام نهادها انجام دهند.

این نظام توسعه یافته هنوز در کشور ما آن گونه که باید و شاید، شکل نگرفته است و همچنان نقشه راه و مسئولیت‌های مختلف نهادهای گوناگون مشخص نیست.

تعریف و تفکیک وظایف نداریم

این نظام نوآوری، وظیفه هر نهاد علمی را در امر پژوهش مشخص می‌کند. تا وقتی این نظام نوآوری شکل نگیرد، حاصل کار پژوهشی نیز مورد استقبال بازار قرار نخواهد گرفت. به گفته نژاد نوری، در استقرار این نظام، وظایف هر نهادی کاملا تعریف شده است: «در حوزه پژوهش باید مجری، کارفرما، بهره بردار، ناظر، حامی، نهاد میانجی و نهاد سیاستگذار کاملا مشخص شود.»

تا وقتی این تفکیک مسئولیت‌ها صورت نگیرد، هر کسی برای خودش در گوشه‌ای از کشور پژوهش انجام می‌دهد و مجموعه پژوهش‌های ما هدفمند و مورد میل بازار نخواهد بود.

نهادهایی که این کارشناس آموزش عالی به آن اشاره دارد، هر کدامشان گوشه‌ای از کار را بر عهده می‌گیرند و با همدلی همدیگر، کشتی پژوهش را به ساحل موفقیت می‌رسانند. در این تعریف وظایف، مجری پژوهش کسی است که کار پژوهشی انجام می‌دهد، بهره‌بردار یا کارفرما، منتظر دستاوردهای پژوهشگر است و ناظر نیز از سوی کارفرما تعیین می‌شود تا کیفیت پژوهش را رصد کند. حامی هم نهادی است که فعالیت‌های پژوهشی را مورد حمایت مالی و غیرمالی قرار می‌دهد. در این بین، نهاد میانجی یا واسطه نیز کارگزاری است که این نهادها را به هم مرتبط می‌کند. در پایان هم نهاد سیاستگذار قرار دارد که جهت‌گیری کلی پژوهش را مشخص می‌کند.

این تعریف و تفکیک وظایف، رمز موفقیت کشورهای توسعه یافته در امر پژوهش است که در کشور ما چندان به آن بها داده نمی‌شود و هر کسی بنا به سلیقه خودش، کار پژوهشی را جلو می‌برد.

ضرورت نهادینه‌سازی فرهنگ پژوهش

پژوهش، یک کار فرهنگی است که باید دغدغه دانشجو و دانشمند باشد تا به سمت آن حرکت کند. به گفته معاون سابق پژوهشی وزارت علوم، باید به پژوهش به دید یک رسالت فرهنگی و علمی برای رفع نیازهای حال و آینده مردم نگاه کنیم. از دید او، پژوهشگر کسی نیست که به کار پژوهشی فقط به دید کاسبی و پول درآوردن نگاه کند، بلکه باید فرهنگ پژوهش برای رفع نیازهای مردم را در ذهن پژوهشگر بکاریم.

جذب نیروی انسانی کارآمد، باانگیزه و عالم، اعطای مشوق به پژوهشگران خبره، تجهیز زیرساخت‌های پژوهشی و رهبری درست جریان پژوهش، کارهایی است که به گفته نژاد‌نوری می‌تواند تحول جدی در امر پژوهش بر جای بگذارد: «در امر پژوهش باید ریسک‌پذیر باشیم و ترس از شکست یک طرح پژوهشی، نباید مانع شروع آن طرح شود.»

تخصیص ندادن اعتبارات مناسب، ترجیح دادن واردات به تولیدات دانش‌بنیان داخلی، عدم ریسک‌پذیری و کمبود مدیران کارآمد در حوزه پژوهش، کم‌میلی بازار نسبت به فرآورده‌های حاصل از پژوهش و نداشتن منابع مالی ریسک‌پذیر برای تبدیل ایده پژوهشی به محصول، مشکلات فعلی نظام پژوهش است که نژادنوری آنها را به عنوان مهم‌ترین موانع پیش روی حوزه پژوهش می‌داند.

مجموعه این کم‌توجهی‌ها، موجب شده پژوهش به امری حاشیه‌ای و غیرضروری در برخی دانشگاه‌ها تبدیل شود، طوری که هنوز هم در بسیاری از دانشگاه‌های کشور، برخلاف دانشگاه‌های کشورهای توسعه یافته، آموزش بر پژوهش اولویت جدی دارد.

امین جلالوند