جای خالی فرهنگ در سوغات ایرانی

در فرهنگ ما رسم است، از سفر برای خویشان و دوستان محصولی سوغات بیاوریم که آن سرزمین به نامش شهره شده است؛ مثلا گز و پولکی اصفهان. کمتر پیش می‌آید نشانی از نقش جهان یا چهل‌ستون به یادگار ببریم. شاید دلیلش این است که چنین نشانی وجود ندارد. با این تفاسیر، ما ایرانی‌ها چه تحفه‌ای برای گردشگران خارجی فراهم کرده‌ایم تا هنگام بازگشت به رسم یادبود به سوغات ببرند؟ سوغاتی که بماند، نه این که خورده شود. نخستین محصولی که به ذهنمان می‌‌رسد، صنایع دستی و هنرهای سنتی کشورمان است.

سوغات خاطره‌ای، سوغات هدیه‌ای

وقتی ما ایرانی‌ها به شهری از شهرهای کشورمان می‌رویم و از سوغاتش می‌پرسیم، مردمانش یک یا چند خوراکی را معرفی می‌کنند، اما اگر بخواهیم یک یادگاری از آن شهر ببریم که ما را یاد خاطرات آن شهر بیندازد، شاید چیز خاصی پیدا نکنیم و برای پر کردن این نقیصه، صنایع دستی و هنرهای سنتی را به عنوان چنین سوغاتی انتخاب می‌کنیم.

به باور دکتر بهمن نامور مطلق، معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی سوغات را می‌توان به دو بخش خاطره‌ای و هدیه‌ای طبقه‌بندی کرد: سوغات، خاطره‌ای کالایی است که گردشگر برای یادآوری سفرش خریداری می‌کند و یادآور آن سفر و تجربه‌های خوشایند است، اما وقتی به عنوان هدیه برای فردی کالایی به ارمغان می‌آوریم، قصد داریم به او بگوییم که به یادش بوده‌ایم.

به گفته او، کشورهای دیگر، از بناها و آثاری که در حوزه گردشگری دارند، بهره می‌برند و نمونه‌های مینیاتوری از جاذبه‌های کشورشان را برای عرضه به گردشگران ارائه می‌کنند و در حوزه صنایع دستی به سودآوری رسیده‌اند ولی متاسفانه ما از آثار چند هزار ساله خود اثری برای ارائه به گردشگر نداریم.

سفیران فرهنگی

بیشتر کارشناسان بر آنند، عرضه شمایل مینیاتوری بناهای تاریخی در قالب مجسمه‌ یا آثار صنایع دستی و هنری، نه‌تنها سبب اشتغالزایی و درآمدزایی می‌شود، بلکه می‌تواند موثرترین تبلیغ برای معرفی کشور و جذب گردشگر خارجی به شمار رود. در سال‌های گذشته، هم مسئولان و هم هنرمندان و صنعتگران کشور از این مهم غافل بودند، اما چند سالی است فعالان عرصه میراث فرهنگی و صنایع دستی به کمک اداره‌های کل میراث فرهنگی برخی شهرستان‌ها به تولید نسخه‌های مشابه و کپی برخی آثار و بناهای برجسته شهرشان پرداخته‌اند. اداره شهرستان شوش، چنین تدبیری را به کار بسته و در فروشگاه‌هایی در موزه شوش و زیگورات چغازنبیل، این کالاها را در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.

میراث فرهنگی و اسباب‌بازی

در نخستین نمایشگاه اسباب‌بازی که بتازگی برگزار شد، با ایده جالبی روبه‌رو شدیم که چند جوان و یک شرکت اصفهانی ارائه کرده بودند. این شرکت، بناهای تاریخی را در قالب پازل‌های سه‌بعدی عرضه کرده است. برای مثال، بناهای عالی‌قاپو، چهل‌ستون، منارجنبان، کلیسای وانگ، مقبره کورش و مقبره حافظ از تولیدات شرکت فرهنگ و تمدن است که با درست کردن قطعات کوچک چوبی پازل سه‌بعدی شکل می‌گیرد. محمد کریمی، مدیر فروش این شرکت، جای خالی محصولاتی را که معرف بناهای تاریخی ما باشد، انگیزه اصلی شرکت‌شان در تولید این پازل‌های سه‌بعدی می‌خواند. به گفته او، تعدادی از دانشجویان اصفهان، با اطلاع از این که نقشه و پلانی از بناهای تاریخی اصفهان وجود ندارد، اقدام به تهیه نقشه‌ از این بناها کردند. پس از آن به فکر افتادند تا از این نقشه‌ها استفاده کاربردی کنند. نمونه پازل‌های سه‌بعدی از بناهای کشورهای خارجی پیش از این ساخته شده بود. آنها که جای خالی چنین محصولی را در ایران احساس می‌کردند، به این نتیجه رسیدند که بناهای اصفهان را در قالب پازل‌های سه‌بعدی عرضه کنند که حمایت اداره کل میراث فرهنگی اصفهان نیز شامل حالشان شد. آنها بتازگی کارشان را به بناهای خارج از اصفهان نیز توسعه دادند و با طراحی پازل‌های سه‌بعدی مناره‌های حرم کربلا، کف‌العباس، سقاخانه اسماعیل طلایی و پازل سه‌بعدی بهشت بقیع که هفته گذشته رونمایی شد، در تولید سوغات زیارتی در قالب اسباب‌بازی نیز گام برداشتند.

فرهنگ‌سازی و صنایع دستی

نیما ذاکری‌سعید که خود دستی در تولید محصولات صنایع دستی در زمینه چرم دارد و حدود 10 سالی است برخی محصولاتش را با شمایل آثار ایران باستان مانند فروهر، سرباز هخامنشی و تخت‌جمشید تزئین می‌کند، معتقد است، به‌کارگیری عناصر فرهنگی ایرانی در محصولات صنایع دستی، معرفی تاریخ و تمدنمان را در پی دارد و نوعی فرهنگسازی است. به گفته او، از این طریق افزون بر نشان دادن هویت و اصالت محصولاتمان، مخاطبان خارجی را با فرهنگ و تاریخ خود آشنا می‌سازیم.

این آثار تا چه اندازه مورد استقبال گردشگران خارجی قرار می‌گیرد؟ ذاکری‌سعید در پاسخ این پرسش به بازی‌های آسیایی تیراندازی در تهران اشاره می‌کند و می‌گوید: آن زمان من چند غرفه برای عرضه محصولاتم در محل برگزاری این بازی‌ها برپا کردم. محصولاتی که دارای شمایل تاریخی و فرهنگی بودند مانند برج آزادی، برج میلاد و تخت‌جمشید، خیلی مورد استقبال قرار گرفتند تا جایی که مجبور شدم برای پاسخ به تقاضا تولید همکاران دیگر را عرضه کنم. او همچنین به نکته جالبی اشاره می‌کند: بیشتر خارجی‌ها مشتری کیف جیبی، جاسوئیچی و اشیای کوچک با بسته‌بندی شکیل بودند. یکی از همکاران ما که در غرفه‌اش فرش و گلیم عرضه کرده بود، نتوانست حتی یک گلیم به فروش برساند، چراکه بسته‌بندی و حمل و نقل آن برای گردشگران خارجی دشوار بود.

بازآفرینی آثار تاریخی

یکی از اقدامات هنرمندان حوزه صنایع دستی، بازتولید آثار فاخر تاریخی ایران‌زمین است که اصل آن در موزه‌های بزرگ ایران و جهان نگهداری می‌شود. فرناز علی‌آبادی، مدیر گروه هنری سپنتا که در زمینه سفال و سرامیک فعالیت دارد، بازآفرینی سفال‌های قدیمی ایران را در دستور کار قرار داده است. این آثار به همراه شناسنامه به زبان انگلیسی ارائه می‌شود تا مخاطبان بیشتر با پیشینه این هنر در ایران آشنا شوند. به گفته او، در شناسنامه اثر، اطلاعاتی درباره این که اثر در چه تاریخی و در چه شهری ساخته شده و اکنون در کدام موزه یا مجموعه خصوصی است، وجود دارد.

او که دانش‌آموخته رشته صنایع دستی است، همیشه افسوس می‌خورد که چرا هنر سفالگری ما بویژه در لالجین به بیراهه رفته است. او با احداث کارگاه سفال و سرامیک تولید طرح‌های آثار قدیمی را آغاز کرده است: ابتدا با سه طرح شروع کردیم. اکنون بیش از 50 طرح ارائه کرده‌ایم و محصولاتمان را در چند گالری تهران به فروس می‌رسانیم و با مشهد و اراک و رشت نیز همکاری داریم و در حال مذاکره با یک فروشگاه آنلاین در اصفهان هستیم.

محصولات گروه هنری سپنتا تا به حال به ایتالیا صادر شده و علی‌آبادی امیدوار است بزودی راه‌های صادرات صنایع دستی هموار شود تا محصولاتشان را به کشورهای دیگر نیز صادر کنند.

کاهش قیمت تمام‌شده

علی‌آبادی که از استقبال محصولاتش راضی است، درباره قیمت آثارش می‌گوید: کارها با توجه به طرح متفاوت است. هرچه طرح پرکارتر باشد، قیمت بیشتر می‌شود و معمولا بین 50 هزار تومان تا 200 هزار تومان قیمت دارد. پازل‌های سه‌بعدی نیز قیمتی بین 20 هزار تومان تا 110 هزار تومان دارند، در حالی ‌که پازل‌های سه‌بعدی برج ایفل و بناهای خارجی که محصول کشور چین به شمار می‌آیند، یک سوم این قیمت را دارند. ذاکری‌سعید نیز می‌گوید محصولاتش که از چرم هستند، قیمتی بین 10 هزار تومان تا 500 هزار تومان دارد.

اما آیا گردشگر خارجی حاضر است برای خرید سوغاتی یا یادگاری، حداقل 20 یا 30 دلار هزینه کند؟ اگر ما خودمان به یک کشور خارجی برویم، آیا حاضریم بابت خرید اثری که نشان از تاریخ و فرهنگ آن سرزمین دارد، 50 هزار تومان بدهیم؟ آیا نباید با کاستن از قیمت تمام شده محصول به فکر جذب مخاطبان بیشتری بود؟

به گفته علی‌آبادی، می‌توان طرح‌ها را با برچسب‌های مخصوص تزئین کرد که قیمت تمام شده بسیار پایین می‌آید، ولی به باور او حس و روحی که در کارهای دستی است با این تکنیک حاصل نمی‌شود و بهتر است کارهای کپی شده از آثار قدیمی با همان تکنیک کار شود.

ذاکری‌سعید نیز عقیده دارد می‌توان با پلی‌استر محصولاتی ارزانقیمت تولید کرد و در اختیار گردشگران قرار داد، ولی برای تولید محصولات صنایع دستی وقت زیادی صرف می‌شود که در بالا رفتن قیمت تمام‌شده محصول تأثیر می‌گذارد.

از سوی دیگر، سعید شیرکوند معاون سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که ایجاد رقابت در بازار صنایع دستی را موثر می‌داند، می‌گوید: در حال حاضر به دلیل آسیب‌های وارد شده به صنایع دستی، این حوزه از حالت صنعتی خارج شده و رقابتی نیست که باید تقویت شود. به باور او، با استفاده از شرایط و امکانات موجود می‌توان در جهت توسعه صنایع دستی و سوغات و صنعتی شدن این حوزه قدم برداشت.

علی‌آبادی نیز امیدوار است، بزودی در صنعت گردشگری ایران سرمایه‌گذاری شود و با ورود گردشگران خارجی، صنایع دستی جان دوباره‌ بگیرد. به گفته او با بیان این که برگزاری نمایشگاه‌های داخلی و خارجی می‌تواند کمک شایانی به معرفی این گونه محصولات صنایع دستی بکند، می‌گوید: صداوسیما می‌تواند با تبلیغ نمایشگاه‌های صنایع دستی و نیز با فرهنگسازی و نمایش محصولات صنایع دستی در برنامه‌هایش در ترویج فرهنگ حمایت از هنر ایرانی و سبک زندگی ایرانی ـ اسلامی نقش بسزایی داشته باشد. ذاکری‌سعید به نبود بازارچه‌های صنایع دستی نیز اشاره و عنوان می‌کند: یافتن صنایع دستی در شهر بزرگی مانند تهران مثل یافتن سوزن در انبار کاه است؛ در حالی ‌که این شهر ظرفیت‌های زیادی دارد. به گفته او، ایجاد بازارچه‌های صنایع دستی از دست مسئولان معاونت صنایع دستی کشور خارج است و نیاز به حمایت شهرداری‌ها و دیگر نهادها دارد تا با گسترش این بازارچه‌ها شاهد شکوفایی صنایع دستی کشور باشیم.

نیاز‌سنجی گردشگران خارجی

به گمان نیما ذاکری‌سعید، در تولید محصولات صنایع دستی باید به مخاطب‌سنجی توجه ویژه‌ای داشت. او با تأکید بر این که باید نیازهای گردشگران را در نظر گرفت، می‌افزاید: گردشگران خارجی در خرید محصولات صنایع دستی ویژگی‌هایی چون حمل و نقل، بسته‌بندی و قیمت را مدنظر دارند. از سوی دیگر، به گفته این فعال صنایع دستی برای صادرات محصولات صنایع دستی باید به نیازهای مردم کشور مقصد توجه کرد. برای مثال، ما در تولید کیف پول باید به این نکته دقت کنیم که اندازه پول‌های کاغذی کشور مقصد چه اندازه‌هایی دارد؟ برای نمونه، دلار از پول کاغذی ما کوچک‌تر است، در نتیجه باید کیف‌هایی مطابق با اندازه دلار طراحی و تولید کنیم.

سوغات زیارتی

گردشگری زیارتی در کشور ما جایگاه ویژه‌ای دارد. به گفته بهمن نامور مطلق، براساس آمار از 500 میلیارد سوغات زیارتی به فروش رسیده در شهر مقدس مشهد، فقط 5 درصد آن به صنایع دستی تعلق داشته است. معاون صنایع دستی کشور با تأکید بر این که باید به این موضوع توجه بیشتری شود، می‌گوید: سال گذشته با برپایی نمایشگاه در این زمینه و ورود 500 قلم کالای صنایع دستی، شاهد استقبال از سوغات زیارتی بودیم.

کمیل انتظاری

فرهنگ و هنر