راه‌ حل رمضان برای معضل فساد

در برابر این پرسش که «اسلام چیست؟» براحتی نمی‌توان پاسخ گفت. اسلام دینی است که ابعاد وسیعی دارد و مجموعه‌ای از اعتقادات را شامل می‌شود، اما صرفا همین اعتقادات نیست، بلکه مجموعه‌ای وسیع‌تر از اعتقادات است. اسلام علاوه بر اعتقادات، پایبندی و عمل به موازین اخلاقی را نیز شامل می‌شود. همچنین شامل عبادات می‌شود، اما شاید همه افرادی که دریافتی نسبتا جامع از اسلام دارند، موافق باشند که «رمضان» بخشی از هویت اسلام است.

کد خبر: ۸۱۰۹۸۴

اما این چه ادعایی است؟ مگر رمضان نام یکی از ماه‌های سال نیست؟ و مگر چنین نیست که ما چه مسلمان باشیم و چه نباشیم، این ماه را همچون دیگر ماه‌ها سپری خواهیم کرد؟ غیرمسلمانان نیز توالی ساعت‌ها و روزها و ماه‌ها را می‌بینند و درک می‌کنند. آنها نیز توالی رمضان بعد از شعبان را درک می‌کنند. پس چگونه است که رمضان بخشی از هویت اسلام است؟

پاسخ این مساله در این حقیقت نهفته است که از جمله ویژگی‌های جهان‌بینی دینی، این است که مکان‌ها و زمان‌ها، از نگاه دینی علی‌السویه نیستند. همچنان که بعضی مکان‌ها (مثل مسجد) مقدس هستند، بعضی زمان‌ها نیز مقدس هستند و رمضان از مقدس‌ترین زمان‌ها در جهان‌بینی اسلامی است. اسلام، ماه رمضان را ماه نزول قرآن معرفی می‌کند. این نکته بسیار مهمی است که گاه بسادگی از کنار آن می‌گذریم. می‌توان مقارنت رمضان و نزول قرآن را در همین تعبیر خلاصه کرد که ماه رمضان، ماهی است که اسلام خود را در آن معرفی می‌کند و به عبارت دیگر‌ماه رمضان هویت اسلام است.

از این منظر، وجوب روزه رمضان، معنایی بسیار والاتر از رعایت یک دستور شرعی دارد. روزه رمضان، یک نهاد انسان‌سازی است. از آنجا که رمضان هویت اسلام است، دستورهای رمضان برای انسان‌ها، قرار است به ایجاد انسان نمونه اسلامی منجر شود، اما دستورهای ماه رمضان، عمدتا از جنس سلبی است تا ایجابی. به عبارت دیگر، ما در ماه رمضان از انجام برخی امور نهی می‌شویم. قرار است برخی کار‌ها را انجام ندهیم؛ اما چرا ماهی که قرار است به نهاد انسان‌سازی اسلامی مبدل شود، انسان‌ها را از انجام فعالیت نهی می‌کند؟ چرا به جای این که در این ماه دستورهای ایجابی را به انجام برسانیم، عمدتا بدن خود را متحمل انجام دستورهای سلبی می‌کنیم، به شکلی که شاید رمقی برای امور ایجابی در ما باقی نماند؟

پاسخ این پرسش‌ها نیازمند آن است که اولا درون‌نگری کنیم و به تصویری که خودمان از خودمان داریم، رجوع کنیم، ثانیا به تصویری که معرفت تجربی از ماهیت بشر ارائه می‌کند، نگاه کنیم و ثالثا تصویری را که قرآن از ماهیت بشر ارائه می‌دهد، بازخوانی کنیم. براساس هر سه تصویر، انسان موجودی است که در عین ضعف و وابستگی جسمانی، از اراده‌ای نامحدود و زیاده‌خواه برخوردار است. تفاوت ما با حیوانات این است که اراده ما هیچ‌گاه توقف نمی‌کند.

انسان می‌تواند هر لذتی را که در ذهن تصور کنید، به شکل بی‌نهایت و نامحدود مطالبه کند. همین اراده نامحدود باعث می‌شود انسان‌ها بر سر امکانات محدود، با یکدیگر جنگ و جدال کنند و همنوعان خود را از بین ببرند. بنابراین جنگ و فساد و تباهی، محصول ناسازگاری اراده نامحدود بشر با امکانات محدود این جهان مادی است. از همین رو فرشتگان درگاه الهی به خداوند عرض کردند، آنچه می‌خواهی خلق کنی، در زمین فساد خواهد کرد. قرآن در ادامه آیه مورد اشاره، کلام فرشتگان را نفی نمی‌کند، بلکه خداوند صرفا می‌فرماید: «من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید.» بنابراین هم تجربیات ما و هم آیات قرآن تردیدی در این نکته باقی نمی‌گذارند که منشأ فساد بر روی زمین، عملکرد انسان است.

شاید اغراق نباشد که فساد در اعمال انسان‌ها، نه یک پدیده حداقلی، بلکه یک پدیده رایج است. اراده و عطش سیری‌ناپذیر ما انسان‌ها، منشأ اولیه فساد، از هر نوعی از جمله اقتصادی ، جنایی و فرهنگی است، اما این اراده سیری‌ناپذیر که جزئی انفکاک‌ناپذیر از ماهیت بشر است (چرا که انسان بدون اراده بی‌نهایت، در حد حیوان باید نزول کند یا باید به حد فرشتگان صعود کند و در هر صورت دیگر انسان نیست)، باعث نشد خداوند از خیر خلقت انسان بگذرد. ما انسان خلق شده‌ایم، ولی لزوما تربیت نشده‌ایم، بلکه باید تربیت شویم. اراده نامحدود ما باید توسط خود ما و با راهنمایی قرآن تربیت شود تا انسان‌های ایده‌آل ساخته شوند. دستورهای سلبی ماه رمضان، مسیری است برای تربیت انسان‌هایی که اراده نامحدود خود را به فساد نکردن عادت داده‌اند. رمضان جان ما را تقویت می‌کند تا به آنچه فرشتگان در روز خلقت انسان از آن واهمه داشتند، نه بگوییم؛ به فساد.