حال اقیانوس‌ها خوب نیست

وقتی به سطح خشک و لم‌یزرع ماه نگاه می‌کنیم یا وقتی به سطح خشک کانال‌هایی در سطح مریخ که به نظر می‌رسد روزگاری آب در آنها جاری بوده می‌نگریم یا وقتی قمر انسلادوس در چرخش به دور سیاره زحل را که پوشیده از یخ است زیر نظر می‌گیریم، آنگاه به روشنی می‌فهمیم آنچه به سیاره ما در میان همه سیاره‌ها و قمرهای منظومه شمسی و قریب به 2000 سیاره فراخورشیدی شناخته شده در عالم، رنگی مجزا بخشیده، همین است که بیش از دو‌سوم پهنه زمین را آب مایع پوشانده است.

شگفتی‌های دنیای زیر آب

به یاد بیاورید وقتی در حال شنا در دریا هستید و برای لحظاتی سر را زیر آب می‌برید، چه دنیای عجیب، متفاوت، خوفناک، غرق در سکوت و البته بسیار زیبایی را شاهد هستید. حتی تصور این‌که نواحی عمیق اقیانوس‌ها بین 4 تا 11 کیلومتر عمق دارند، شگفت‌انگیز و البته وحشت‌آور است؛ در حالی که تقریبا تا عمق 50 متری آب دریاها، بیشترین تنوع حیاتی موجودات زنده برقرار است و سمج‌ترین فوتون‌های نور خورشید در شفاف‌ترین آب‌های وسط اقیانوس‌ها حداکثر تا عمق 300 متری نفوذ و پس از آن جهانی سراسر تاریک بر اعماق آب‌ها حکومت می‌کند. بسیاری از موجودات زنده و باکتری‌ها، اعماق اقیانوس‌ها را برای زندگی انتخاب کرده‌اند. زندگی بیشتر آنها به حیات موجوداتی که در آب‌های سطحی زندگی می‌کنند گره خورده است. باید فتوسنتز در آب‌های سطحی جریان داشته باشد، گیاهان و جانوران تولیدمثل کنند و چرخه‌های غذایی برقرار باشد تا بقایای جانوران و گیاهان مرده، طعمه‌ای برای جانوران منتظر در بخش‌های عمقی و باکتری‌های تجزیه‌کننده ساکن کف اقیانوس‌ها شوند.

موضوع دیگر، دنیای کاملا متفاوت حاکم بر اعماق اقیانوس‌هاست. تصور کنید در این لحظه که روزنامه می‌خوانید بر هر سانتی‌متر مربع از پوست بدن شما یک کیلوگرم نیرو به واسطه فشار هوا وارد می‌شود، بی‌آن‌که اصلا متوجه‌ باشید. وقتی به داخل آب استخر شیرجه می‌روید، فشار هوا به همراه فشار آب، مجموع نیروی وارد شده بر هر سانتی‌متر مربع از بدن شما را به 2 کیلوگرم افزایش می‌دهد؛ در حالی که به ازای هر 10 متری که در عمق آب نفوذ می‌کنید، یک کیلوگرم فشار بیشتر بر بدن شما یا هر موجود زنده و غیرزنده دیگری وارد خواهد شد. تصور کنید موجوداتی که در عمق یک کیلومتری اعماق آب زندگی می‌کنند فشار بیش از 100 کیلوگرمی را بر هر سانتی‌متر مربع از بدن خود باید تحمل کنند. این فشاری است که پیشرفته‌ترین زیردریایی‌های ساخته بشر قادر به تحمل آن هستند. در اینجاست که قدرت طبیعت از آستین این موجودات مهجور اعماق دریاها بیرون می‌آید تا به ما نشان دهد با آن‌که تصور می‌کنیم خیلی چیزها را از سیاره‌مان می‌دانیم و به قصد شناخت دنیاهای دیگر، فضاپیماهای متعددی را عازم میلیاردها کیلومتر دورتر کرده‌ایم، هنوز دانسته‌هایمان از اعماق آب‌های سیاره خودمان نسبت به دنیاهای دیگر تعریفی ندارد.

نخستین گهواره حیات در زمین

این حجم عظیم از آ‌ب‌ها در سیاره ما قریب به 3.5 میلیارد سال به باغچه‌ای برای رویش بذر نخستین جوانه‌های حیات تبدیل شد. جلبک‌های تک‌سلولی و فیتوپلانکتون‌های فتوسنترکننده‌ در روزگاری که طول شبانه‌روز به نصف مقدار فعلی بود و زمین سریع‌تر از امروز به گرد خود می‌چرخید، به طور بی‌سابقه‌ای در آب‌های اقیانوس‌های سیاره جوان ما تکثیر کردند و به طرز شگفت‌انگیزی با تبدیل دی‌اکسیدکربن فراوان موجود در جو به اکسیژن طی فرآیند فتوسنتز، جوی غنی از اکسیژن را به وجود آوردند؛ جوی که زمینه‌ساز رویش اشکال دیگر حیات در میلیون‌ها سال بعد شد. جلبک‌های فتوسنتزکننده در محیط مساعد اقیانوس‌ها توانستند سیاره‌ای یگانه در کل هستی بسازند. شکل‌گیری موجودات زنده پرسلولی در اقیانوس‌ها دومین ابتکار مهم خالق طبیعت بود و کار تا آنجا پیش رفت که حدود 500 میلیون سال پیش، نخستین مهره‌داران سر و کله‌شان در دریاها پیدا شد. مهره‌‌دارانی که امروزه تنوعشان به بیش از 64 هزار گونه شناخته شده در دریاها و خشکی‌ها رسیده است و البته هنوز بخش عمده‌ای از آنها شناسایی و طبقه‌بندی نشده‌اند.

زیست‌شناسان برای این‌که توضیح دهند چه اتفاقی افتاد که پای موجودات زنده از دریاها به خشکی‌ها باز شد توضیحات گوناگونی داده‌اند؛ اما در این‌که بذر حیات در سیاره ما در محیط اقیانوس‌ها روییده و تکامل یافته است، شکی نیست. اقیانوس‌ها و موجودات آبزی به دنیای زمینی ما هویت بخشیده‌اند و اگر قرار باشد روزی این پهنه‌ آبی پرشکوه، جای مناسبی برای زندگی موجودات زنده نباشد، آرامشش به طرق مختلف خدشه‌دار شود و قوانین چند هزار میلیون ساله‌اش از سر نادانی انسان‌ها زیر پا گذاشته شود، آن وقت است که طبیعت، چهره قاطع خود را به قانون‌شکنان نشان خواهد داد.

طبیعت ثابت کرده است قدرت مدیریت امور را دارد و از همین ‌رو‌ست که زمین‌شناسان و زیست‌شناسان با ارائه هزاران مدرک ریز و درشت می‌گویند سیاره ما روزهای بسیار عجیبی به خود دیده است؛ مثل زمانی که ارتفاع یخ‌ها در مناطق استوایی حتی به 6 متر می‌رسید و زمین بسیار شبیه گلوله برفی بود. با آن‌که بخش عمده‌ای از حیات روی زمین در همان زمان‌ها منقرض شد، اما کماکان شکل‌هایی از حیات زیر پوسته‌ ضخیم یخی در اقیانوس‌ها به حیات خود ادامه دادند. حیات روی زمین به هر شکلی ادامه یافته است؛ چه زمانی که حدود 250 میلیون سال پیش تجزیه ابرقاره پانگه‌آ آغاز شد و بتدریج 93 تا 97 درصد از موجودات آن زمان منقرض شدند و چه 65 میلیون سال پیش که به نظر می‌رسد، برخورد شهابسنگ بسیار بزرگی به زمین، انقراض دایناسورها را رقم زد‌ و زمینه‌ برای پیدایش پستانداران کوچک‌ و ازجمله انسان‌ها فراهم شد. در تمام این دوران کلیت حیات ضربه‌ای نخورد و فقط عده‌ای رفتند و جایشان را به موجودات دیگری دادند.

امروزه نیز با آن‌که بسیاری از سیاستمداران و فعالان محیط‌زیست خطر گرمایش جهانی، تهدید زباله‌ها، انقراض موجودات زنده و گسترش تسلیحات کشتار جمعی را خطری نه فقط برای انسان‌ها که فاجعه‌ای برای آینده حیات روی زمین قلمداد می‌کنند، نتایج پژوهش‌ها از واقعیت دیگری خبر می‌دهد. اکنون زیست‌شناسان می‌گویند برخی موجودات زنده حتی در صورت بروز جنگ‌های اتمی و رواج تشعشعات مرگبار در این سیاره می‌توانند به حیات خود ادامه بدهند و جهت دیگری به روند تکامل بدهند، به گونه‌ای که حتی اگر بخش اعظم حیات در زمین بر اثر نابخردی انسان‌ها دچار نابودی شود، هزاران و شاید میلیون‌ها سال بعد سر و کله گونه‌های دیگری از موجودات زنده پیدا شود که احتمالا شباهت چندانی به گونه‌های امروزی ساکن در زمین ندارد. پس حیات و سیاره زمین اصولا در خطر نیستند. نابودی و انقراض جزئی از تاریخ تکامل حیات در این سیاره بوده است و در این میان ما انسان‌ها هستیم که در کشاکش تحولاتی که خواسته و ناخواسته برای این سیاره رقم می‌زنیم ممکن است خیلی ساده‌تر از آنچه تصور می‌کنیم نسل‌های بعدمان را از نعمت زندگی در این سیاره محروم کنیم؛ اتفاقی که انسان ـ دیرین‌شناسان می‌گویند به دلیلی ناشناخته، حدود 20 هزار سال پیش برای عموزادگان نئاندرتال ما افتاد و از آن زمان به بعد نسل انسان‌های نئاندرتال از پهنه این سیاره رخت بربست.

آنچه امروز اقیانوس‌ها را تهدید می‌کند

پهنه وسیع اقیانوس‌ها موجب شده برخی سیاستمداران و مدیران کوته‌بین در قرن‌های اخیر به تصور این‌که تخلیه زباله‌ها در وسعت بیکران دریاها قطره‌ای است که در دریاها گم می‌شود، موجب شده پس از دهه‌ها تداوم این کار، حالا آدمیان با هزاران میلیارد قطعه زباله تجمع یافته در اقیانوس‌ها مواجه شوند. آثار زیانبار تلنبار شدن زباله‌ها و پساب‌ها در سطح و اعماق اقیانوس‌ها به صورت کاهش جمعیت موجودات زنده، جایگزینی مواد سمی در بدن آنها، افزایش جمعیت جلبک‌ها و کشندهای سرخ در نواحی ساحلی و اثر منفی بر اقتصاد شهرهای ساحلی وابسته به دریا اکنون بتدریج خود را نشان می‌دهد. امروز سیاستمداران و مدیران باید باور کنند تداوم اداره عادی کشور و شرکت‌های آنها در گرو حفظ محیط‌زیست دریاهاست و باید زباله‌ها را با صرف هزینه به روش‌های علمی بازیافت و دفع کنند.

گسترش گردشگری و عدم آموزش گردشگران برای حفاظت از نواحی ساحلی و بویژه اکوسیستم صخره‌های مرجانی موجب وارد آمدن خسارت‌های جبران‌ناپذیر به این نواحی بی‌نظیر زیست‌محیطی شده است. گرمایش جهانی و افزایش دمای متوسط اقیانوس‌ها، آن هم در محیطی که قالب موجودات خونسرد هستند و افزایش دما به معنی نابودی فرآیند زندگی و تولیدمثل یا مهاجرت و ورود آنها به قلمروی دیگر موجودات زنده است موجب شده بسیاری از چرخه‌های غذایی در محیط‌زیست دریاها دستخوش آسیب‌های جبران‌ناپذیر شود. اینجاست که اهمیت آموزش بویژه آموزش نسل‌های بعدی برای باور کردن خطری که زندگی انسان‌ها را تهدید می‌کند باید از مرحله شعار به جزئی از آموزش‌های درسی و قوانین سختگیرانه شهروندی تبدیل شود.

افزایش جمعیت کره زمین و فشار بر دریاها برای صید بی‌رویه و به دام انداختن حجم بیشتری از آبزیان به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع غذایی موجب شده جمعیت ماهیان دارای ارزش شیلاتی در سالیان اخیر سیر قهقرایی داشته باشد و مجموع صید صیادان با وجود بهره‌گیری از دقیق‌ترین فناوری‌ها برای یافتن گله‌های ماهیان با سیرنزولی روبه‌رو شود. راهکار علم برای حل مشکل نیاز انسان‌ها به پروتئین و اسیدهای چرب غیراشباع موجود در بدن آبزیان، تکیه بر اصول مدیریت نواحی ساحلی مبنی بر اجتناب از صید گونه‌های در معرض خطر و توسعه فناوری‌های نوین آبزی‌پروری به ‌منظور تامین نیاز بازار و ایجاد اشتغال برای جوامع مبتنی بر صیادی است. خوشبختانه در سال‌های اخیر گام‌های موثری در این زمینه که البته رنگ و بوی بازاری دارد، برداشته شده است.حال اقیانوس‌ها به‌عنوان ریه‌های زمین و تأمین‌کننده نیمی از اکسیژن مورد نیاز ما در آستانه 18 خرداد، روز جهانی اقیانوس‌ها چندان مساعد نیست. خطر را جدی بگیریم!

کاظم کوکرم ‌/‌ گروه دانش