شوق نوشتن در دشواری

توانایی و شوق نوشتن و آفرینش معانی و صحنه‌های جالب، تنظیم مطالب و درک درست و بالا نسبت به دیده‌ها و شنیده‌ها که تنها با داشتن حوصله و پشتکار زیاد به عنوان ابزار اصلی کار، همه و همه در آفرینش یک سفرنامه و امتیازبخشی و ارزشمند کردن آن موثرند و به آفریننده اثر ارزش و اهمیت می‌بخشند.‌ سفرنامه‌نویسانی که در این گفتار به آنها پرداخته شده، در شمار نویسندگان ممتاز ایرانی در این دسته‌اند که از عهده این کار بخوبی برآمده‌اند.البته شمار این افراد بیشترند که پرداختن به همه آنها امکان‌پذیر نیست. با این وصف عمده‌ترین ملاک‌هایی که یک سفرنامه خوب باید از آن برخوردار باشد، در سفرنامه‌‌های ایرانی به چشم می‌خورد و نویسندگان ایرانی که نسبت به این کار بزرگ همت گماشته‌اند این معیارها را در اثر خود به کار برده‌اند. این مساله نشان می‌دهد که نوشتن سفرنامه‌ نزد آنها بسیار اهمیت داشته است. نخستین ویژگی‌ سفرنامه‌ها پرداختن به جزئیات رویدادها و دیدنی‌های جالب و شگفت‌آور در مسیر سفر، به کار بردن واژه‌های طنزگونه و بهره‌گیری از تصویر برای بیان بهتر موضوع و انتقال آن به خواننده است که اثری از این دست را علمی و خواندنی می‌سازد. دومین ویژگی سفرنامه‌ها این است که بازتاب‌دهنده دگرگونی‌ها و پیشرفت‌ها و توسعه‌یافتگی صنعتی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی اروپا در سده پس از رنسانس، سده 19 ـ 15 میلادی‌است. بویژه دگرگونی‌های صورت گرفته در عثمانی، روسیه و مصر، فرانسه و دول اروپایی است. ‌سفرنامه‌نویسان ایرانی با نگاه تیزبین و هوشیار خود این نکته را از نظر دور نداشته‌اند. بحث این است که نویسندگان ایرانی غالبا از پیشرفت‌های رخ داده در اروپا با «اندوه و حسرت و حیرت»‌ یاد کرده‌اند. اندوه به این معنا که چرا این جریان در ایران شکل نگرفته و از برنامه توسعه‌یافتگی عقب‌مانده است. از این رو سفرنامه‌نویسان ایرانی کوشیده‌اند که اندیشه پیشرفت و توسعه را در ذهن دولتمردان و روشنفکران ایرانی ایجاد کنند. سیدجمال اسدآبادی، ناصرالدین‌شاه، میرزا حسین‌خان سپهسالار (مشیرالدوله)، رضاشاه، میرزا یعقوب، حاج سیاح و... در سفر به کشورهای اروپایی و ترکیه و مصر تحت‌تاثیر پیشرفت‌ها و دگرگونی‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی این کشورها قرار گرفتند و برخی از آنها که از خود سفرنامه بر جا گذاشتند، کوشیدند این پروسه را در ایران امکان‌پذیر کنند.

ویژگی سوم سفرنامه‌ها این است که به‌عنوان یک منبع مهم اطلاعاتی در زمینه فرهنگ و آداب و رسوم و تمدن و آثار تاریخی و هنر و فرهنگ مردمانی است که مسافر از آنها دیدن کرده و آنها را در قالب خاطرات زیبایی که از آن سرزمین داشته، بیان کرده است. پیرو آنچه‌ در زمینه ویژگی‌های سفرنامه‌‌ها گفته شد، سفرنامه‌نویسان ایرانی را هم به طور عمده می‌توان در دو دسته قرار داد: گروه یکم افراد خارجی و غالبا اروپایی هستند که در پوشش جهانگرد، ایرانگرد، شرق‌شناس، سیاستمدار و مورخ به ایران آمدند. این گروه در فاصله سال‌های پادشاهی صفویه تا پایان قاجاریه جای دارند.

دسته دوم سفرنامه‌نویسان ایرانی هستند که به عنوان ماموران حکومتی به هدف ماموریت سیاسی ویژه به اروپا یا کشورهای دیگر سفر کرده‌اند همانند ناصرالدین‌شاه و صنیع‌الدوله فرزند حاجب‌الدوله، کشنده بی‌رحم امیرکبیر. در این گفتار شماری از مورخان ایرانی سده‌های نخستین پس از اسلام نیز در شمار مورخان سفر‌نامه‌نویس قرار می‌گیرند به این دلیل که اثر ارزشمند و نوشتارهای آنها ثمره دیدار و گشت‌وگذار آنان در ایران آن روزگار و فرهنگ و آداب و رسوم آن روزهاست. بنابراین مورخان گرانقدری چون مسعودی، مقدسی و شاعرانی مانند خاقانی و ناصرخسرو در این دسته قرار می‌گیرند.

استخری

ابواسحاق ابراهیم بن محمد، اهل شهر باستانی استخر در پارس (فارس) بود. استخری جغرافیدان، مورخ و جهانگرد و سفرنامه‌نویس بزرگ ایرانی است که ثمره گردش‌ها و سفرهای او دو اثر معروف و پربار در صوره‌الارض و المسالک و الممالک که اثر نخست در آداب و رسوم و ویژگی‌های آیینی و اخلاقی و طبیعی سرزمین‌های گوناگون و دومین اثر در جغرافیاست که هر دو در برگیرنده اطلاعات گرانبهای تاریخی و جغرافیایی است که حدود طبیعی سرزمین‌ها، فاصله شهرها و ساخت دریاها و سرزمین‌های جهان آن روز را بیان می‌کند.

مقدسی

شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن احمد مقدسی، جهانگرد و مورخ شهیر سده چهارم ‌ است. اثر معروف این مورخ و گردشگر ایرانی «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» نام دارد. این کتاب ثمره گردش و سفرهای او و آنچه ‌ به‌چشم دیده گرد آمده است. محتوی کتاب دربرگیرنده نکات بسیار مهم و ارزشمند و مستند درباره آداب و رسوم و اخلاق و تمدن مردم سرزمین‌‌هایی است که از آن دیدن کرده است و به لحاظ درستی، نگارش و سندیت مطالب اثری برجسته و ممتاز است.

ناصر خسرو

حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی، شاعر پرآوازه و نامدار ایرانی سده پنجم هـ . ق است که در یمگان از توابع بدخشان افغانستان به دنیا آمد. ناصر خسرو یکی از برجسته‌ترین سفرنامه‌های ایرانی را نوشته که در نوع خود اثری بی‌همتا در گردشگری به شمار می‌آید. شاعر توانا و پرهیاهو که در ثبت رویدادهای مسیر سفرش از بدخشان به عراق و حجاز آن روزگار بسیار هنرمندانه و ماهرانه عمل کرده است. سفرنامه ناصر خسرو در برگیرنده جنبه‌های ‌فراوان از زندگی اجتماعی و سیاسی و آداب و رسوم مردم ایران و عراق و حجاز و اطلاعات گرانسنگ است.

حاج سیاح

یکی از آثار کم‌نظیر و نو در میان سفرنامه‌های ایران «سفرنامه حاج سیاح» است. سفرنامه‌ای پرمحتوا که در دو سده گذشته توسط یک ایرانی نوشته شده است. حاج سیاح، جوانی طلبه و پرشور و تهیدست بود که با دست خالی و فقر گرچه به قصد فرار از ایران به اروپا رفته، اما اثری پرارزش از خود بر جای گذاشته و بسیاری از شهرها و کشورهای اروپا را به چشم دیده و در آن به گردش پرداخته و شرح جامع و کاملی از سفرش به این قاره زیبا به دست داده است. وی حدود 90 سال زیست (1304 ـ 1215 خورشیدی) و به گفته کامران‌میرزا، پسر ناصرالدین‌شاه «فلان دنیا را پاره کرد» و از سوی حکومت قاجارها مورد تعقیب و گریز بود و 20 سال از عمرش را در اروپا و در سفر گذراند. در 42 سالگی به سفارش حاج ملاعلی کنی و به خاطر مادر پیرش ازدواج کرد و سه فرزند پسر داشت.‌ انگیزه سفر حاج سیاح از زبان پسرش این گونه بیان شده است که: با توشه مختصری بی‌خبر به قصد خارج شدن از مملکت فرار کرد، اما خودش گفته است که به فکر رفتنم که هرگاه این امر (ازدواج) واقع شود باید تمام عمر در اینجا (همدان، مهاجران یا ایران؟) بگذرد و از هیچ جا و هیچ چیز باخبر نباشم.

ناصرالدین شاه

شاه قاجار در طول 50 سال پادشاهی طولانی خودکامه بر ایران چند بار به سفر اروپا و عتبات عالیات رفت و سفرهایی هم در داخل ایران داشت. صرف‌نظر از هزینه‌های سرسام‌آور این سفرها که ‌روی دوش مردم ایران و خزانه کشور سنگینی می‌کرد و پرداخت می‌شد، ثمره سفرهای او چهار سفرنامه داخلی و چهار سفرنامه از سفرهای خارجی او بر جا مانده است. همگی این آثار در یک اثر معروف با نام «سفرنامه عراق عجم» گردآوری شده و آنچه ‌‌بر ارزش و اهمیت سفرنامه ناصرالدین شاه افزوده، اطلاعات ارزشمند تاریخی و جغرافیایی مسیر سفرهایی است که محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه به عنوان همسفرش گام به گام همراهش بوده و ثبت کرده است. با این وصف سفرهای داخلی او عبارتند از: سفرنامه خراسان شامل 2 سفر به مشهد در سال‌های 1283 و 1300 هجری و سفرنامه مازندران در سال 1292 انجام شده است. سفرهای خارجی او نیز شامل 3 سفر به فرنگ و عتبات است. سفرنامه ناصرالدین شاه به همراه یادداشت‌های اعتمادالسلطنه که بسیار اهمیت دارد، یکی از سفرنامه‌های خوب ایرانی است.

قاسم آخته / جام جم