بازی‌های رایانه‌ای؛ تقویت‌کننده مغز

در صفحه آخر روزنامه جام‌جم، دوشنبه هفدهم فروردین خبری درخصوص تقویت ذهن سالمندان با نرم‌افزار بازی ساخت دانشگاه صنعتی شریف منتشر شد. ماجرا از این قرار است که بتازگی پژوهشگران دانشگاه صنعتی شریف تصمیم گرفته‌اند بازی‌ای بسازند که برای تقویت مغز افراد و پیشگیری از آلزایمر، بویژه برای سالمندان مفید باشد. در این بازی که به صورت رایگان روی وبگاه این دانشگاه قرار داده شده است خبری از خودروهای آنچنانی یا قلدران شش‌لول‌بند نیست. اما بازی با کلمات و شکل‌ها و اعداد چنان ذهن شما را درگیر می‌کند که پس از مدتی احساس می‌کنید مغزتان را حسابی ورزش داده‌اید!

بازی ذهن‌ورز شریف

«ذهن‌ورز شریف» نام بازی است که پژوهشگران دانشگاه صنعتی‌شریف با روش‌هایی علمی برای تقویت توانمندی‌های مغزی ساخته‌اند. آزمایش‌ها نشان داده این بازی بویژه برای سالمندان در تقویت مهارت‌های چهارگانه حافظه، تمرکز، انعطاف‌پذیری و سرعت عملکرد مغز تاثیر شگرفی دارد به طوری که مریم هویت طلب، سرپرست تیم طراحی این بازی و استاد گروه بیومکانیک در دانشکده مکانیک دانشگاه صنعتی‌شریف به خبرنگار جام‌جم گفت: «پس از دو ماه بررسی روی گروهی از سالمندان ۵۵ تا ۷۸ ساله متوجه شدیم فقط دو روز در هفته بازی کردن با این نرم‌افزار توانسته حافظه کوتاه مدت آنها را تا چهار برابر تقویت کند. همچنین ۷۲ درصد به توانایی تمرکز سالمندان اضافه شد و در بازی سرعت عمل، گروه مورد بررسی طی این مدت ۳۶ درصد پیشرفت کردند. در بازی انعطاف‌پذیری هم که در مجموع بازی بسیار مشکل‌تری است افراد توانستند پس از دو ماه ۲۱ درصد توانمندی‌های خود را بهبود بخشند.» وی افزود: «سالمندان می‌گفتند بعد از ۴ تا ۶ هفته که از انجام این بازی‌ها گذشت، توانستند شماره تلفن‌ها را آسان‌تر به خاطر بسپارند. افرادی که هر روز این بازی را انجام می‌دادند بعد از ۶ تا ۸ هفته به طور کلی روحیاتشان تغییر کرد و احساس نشاط جایگزین عزلت‌نشینی شده بود و از احساس پویاتری برخوردار بودند؛ به‌طوری که قرارها و امور روزمره را فراموش نکرده و بانشاط تر بودند.»

سن مغزتان چقدر است؟

هویت‌طلب در مورد پایه و اساس این طرح گفت: «معیار ارزشیابی در این بازی‌ها سن مغزی فرد است که طی انجام بازی محاسبه می‌شود.» وی درخصوص نحوه محاسبه سن مغزی افراد در این بازی افزود: «ما برای تخمین سن مغزی و مدل‌سازی از یک پایگاه داده‌های تخمین سن استفاده کردیم و این کار بخوبی انجام گرفت. به این صورت که این بازی را در سامانه گروه پژوهشی توانبخشی دانشکده مکانیک قرار داده و با فراخوان همگانی که داشتیم، یک جامعه آماری صد نفره از 20 تا 78 سال که همه دامنه‌های سنی از بالغ تا سالمند را شامل می‌شد، بازی را انجام دادند. افراد برای ورود به بازی نام کاربری و سن شناسنامه‌ای واقعی را وارد می‌کنند و همه اطلاعات مربوط به نتایج بازی‌های این افراد به صورت خودکار در اختیار ما قرار می‌گرفت. بعد از تجزیه و تحلیل داده‌های این بازی بین متغیرهای وابسته و مستقل، ابتدا آمار توصیفی این متغیرها را که سن، امتیاز هر بازی و سرعت عمل بود مورد پذیرش قرار دادیم و به علت وابستگی بین این متغیرها در روش‌های آماری، ضرایب همبستگی بین این متغیرهای محاسبه شده را استخراج و آزمون معنی‌دار بودن آنها را بررسی کردیم و نهایتا مدل مناسب برای تخمین سن را ایجاد کردیم.» معیار امتیازدهی هر چند بسیار مهم است اما طراحی و انتخاب نوع بازی‌ها خود چالشی جدی برای محققان بود. هویت‌طلب در مورد شیوه انجام این کار گفت: «پیش از ما نیز محققان خارجی روی تقویت مغز از طریق بازی کار کرده بودند و برخی از وبگاه‌ها و نرم‌افزارهای گوشی‌های هوشمند حاصل کار همان محققان است. ولی ما می‌خواستیم مدل بومی این بازی‌ها را ایجاد کنیم؛ زیرا ویژگی‌های مردم در جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. هدف اصلی ما توانبخشی مغزی برای سالمندان ایرانی بود. بنابراین جز بازی اعداد سایر بازی‌ها را خودمان طراحی کردیم. سالمند ما ایرانی است و شکل و ترکیب برنامه باید متناسب با سلیقه او باشد. همچنین کلمات مورد استفاده در بازی‌ها هم باید بر مبنای زبان فارسی طراحی شوند.» وی می‌افزاید: «از همه بازی‌هایی که در اینترنت یا روی گوشی‌های هوشمند تحت عنوان تقویت مغز ارائه می‌شود تعداد کمی واقعا جنبه علمی دارد. به همین علت ما تعداد زیادی از این بازی‌ها را بررسی و تحلیل کردیم. علاوه بر این با نورولوژیست‌ها و مراکز طب سالمندی که الان وجود دارد صحبت کردیم و توانستیم هر بازی یا هر ایده‌ای را که داشتیم نسبت دهیم به یک توانمندی مغزی.»

بگذارید کمی مغزتان دمبل بزند!

«ذهن‌ورز شریف» نامی است که پژوهشگران دانشگاه شریف روی باشگاه ورزشی رایانه‌ای خود گذاشته‌اند. برای رفتن به این باشگاه داشتن یک رایانه و یک خط اینترنت کافی است تا با مراجعه به وبگاه www.zehnvarz-sharif.com مغزتان را کمی ورزش دهید. بنا به گفته محققان، روزی ۱۵ دقیقه انجام ۴ بازی موجود در این وبگاه یا حداقل هفته‌ای سه بار می‌تواند در تقویت توانمندی‌های مغزی تاثیر قابل توجهی داشته باشد.

هویت‌طلب بازی‌های طراحی شده و تاثیر آنها را این‌گونه تشریح می‌کند: «بازی اعداد به این شکل است که یک سری اعداد روی صفحه ظاهر و بعد ناپدید می‌شوند و فرد باید اعداد را از نزولی به صعودی کلیک کند. این بازی، حافظه کوتاه مدت را تقویت می‌کند. بازی کلمات نیز با هدف تقویت تمرکز طراحی شده است ضمن آن‌که شما با انجام این بازی حافظه پویا را به کار خواهید گرفت. زیرا باید به بهترین نحو ارتباط و نشانه‌ای بین کلمات برقرار کنید تا ترتیب آنها را به یاد آورید. در بازی سرعت عمل در مجموعه‌ای از دایره‌ها ناگهان یکی روشن می‌شود و شما باید بسرعت روی آن کلیک کنید. زمان‌های اندازه‌گیری شده نشان داده شخص پس از مدتی به محض تصمیم‌گیری آن کلیک را انجام می‌دهد و فاصله بین تصمیم‌گیری‌ها کاهش و سرعت عمل او افزایش می‌یابد. اما در بازی انعطاف‌پذیری با سه مفهوم روبه‌رو هستیم که باید آنها را به ذهن سپرد. یکی وقتی این‌که عدد زوج در خانه‌ای ظاهر شد شخص باید روی آن کلیک کند و دیگر این‌که تنها در خانه‌ای که چهارضلعی ظاهر می‌شود باید کلیک کرد و در مورد سوم رنگ را مدنظر قرار دهد که آیا این رنگ مثلا قرمز است و باید کلیک شود یا رنگ دیگری است که نباید روی آن کلیک شود. بنابراین هر خانه یک مفهوم است و ممکن است که در آن خانه هم مربع، هم رنگ و هم عدد باشد و شخص باید مفهومی را مدنظرقرار دهد که مورد نظراست به این ترتیب ذهن شخص باید در تعیین هدف، انعطاف‌پذیری داشته باشد.» در پایان هویت‌طلب بر لزوم توسعه این نرم‌افزار تاکید کرد و گفت: «انجام این بازی‌ها بعد از یک مدت طولانی برای مغز عادی می‌شود که باید یک سطح بعدی و خوراک بیشتر برای مغز داشت؛ مثل ورزش که اگر سال‌های سال یک ورزش انجام شود باید آن را افزایش و تغییر داد. به همین دلیل سطوح این بازی به گونه‌ای طراحی شده که بتوان روی آن کار بیشتری انجام داد.»

مغز هم نیاز به ورزش دارد

بدنسازان بخوبی می‌دانند برای داشتن یک هیکل ورزشکاری، لازم است هفته‌ای چند روز باشگاه بروید تا از عضلات، زیر فشار وزنه‌هایی که هر روز به وزنشان اضافه می‌شود، حسابی کار بکشید. مغز هم همین‌گونه تقویت می‌شود؛ با این تفاوت که کار مغز فکر کردن است نه بلند کردن وزنه! استاد دانشگاه صنعتی‌شریف در این باره گفت: «وقتی ما مطلب جدیدی یاد می‌گیریم فقط به اطلاعات و دانشمان اضافه نمی‌شود؛ بلکه ساختمان مغزمان دچار تغییر شده و به ظرفیت آن برای یادگیری بیشتر اضافه می‌شود. این فرآیند می‌تواند به‌طور پیوسته ادامه پیدا کند.»

افزایش ظرفیت مغز با تغییرات فیزیکی در آن همراه است؛ چنان‌که هویت‌طلب خاطرنشان کرد: «یادگیری مهارت جدید به تولید نرون‌های عصبی جدید در مغز کمک می‌کند؛ یا حداقل موجب بیشتر شدن عمر نرون‌های فعلی مغز می‌شود.» وی افزود: «مغز هم مانند عضله است که برای ورزیده شدن نیاز به ورزش دارد و قانون این است که اگر آن را به کار نگیرید، توانمندی‌هایش از دست می‌رود.» هویت‌طلب در ادامه علت اصلی از بین رفتن توانمندی‌های مغزی در کهنسالی را تلاش نکردن سالمندان برای یادگیری مطالب جدید دانست و گفت: «چقدر افراد سالمند را می‌شناسیم که هر روز کتاب بخوانند و هرروز مطلب جدید یاد بگیرند، زبان یاد گرفته یا دنبال ساز جدیدی بروند، فعالیت‌های خاص و نرمش‌های جدید یاد بگیرند؟ چون آنها از مغز خود کمتر کار می‌کشند، توانمندی‌های آن رفته رفته ضعیف می‌شود تا به مرور ازدست برود.» وی این مساله را منحصر به سالمندان ندانسته و می‌گوید: «ما در رشته مهندسی از حافظه، کمتر استفاده می‌کنیم و به همین علت حافظه ما در پایان تحصیلات دانشگاهی به خوبی سال‌های دبیرستان نیست. شاهد آن‌که بسیاری از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در رشته مهندسی به دنبال ثبت‌نام در کلاس‌های تقویت حافظه هستند.» اما کاهش توانمندی مغزی، خود ویرانی مضاعفی به بار می‌آورد که هویت طلب آن را این‌گونه شرح می‌دهد: «گاهی اوقات اسامی افراد را نمی‌توانیم به خاطر بسپاریم، شماره‌تلفن‌ها را نمی‌توانیم حفظ کنیم، قرارهای روزانه را فراموش می‌کنیم و وقتی این فراموشی‌ها شروع شود، حتی ممکن است حس بدی از این ضعف پیدا کنیم و باعث نقصان بیشتر این قوای ذهنی در ما شود.»

محمد امین‌آهنگری ‌/‌ جام‌جم