پیشینه فرش در ایران

قالی ایران در گذر قرنها نه تنها جلوه‏ ای بزرگ از هنر و صنعت این سرزمین بلکه جزیی از زندگی مردم نیز بوده است.

کد خبر: ۷۷۲۶۴۳

درباره تاریخچه گستردنی در ایران، فردوسی در شاهنامه خود اشاره‏ ای به تهمورث دیوبند، پسر هوشنگ (از سلسله پیشدادیان) دارد که هنگامی که به تخت نشست، گفت:

هر آن چیز کاندر جهان سودمند

کنم آشکارا، گشایم، ز بند

پس، از پشت میش و بره، پشم و موی

برید و به رشتن نهادند روی

به کوشش ازو کرد پوشش، به رای

به گستردنی بود هم او رهنمای

براساس نوشته رودنکو دانشمند شوروی و کاشف قالی های پازیرک قرنها پیش از میلاد قالیهای زیبایی در بابل، آشور، پارس و ماد بافته می‌شد.

کهن‏ترین نمونه نقش قالی را دانشمندان آشورشناس در نقشهای برجسته کاخ نینوا (پایتخت آشور، سرزمین قدیمی در بخش وسطای رود دجله) یافته ‏اند که گل و حاشیه آن تقلیدی از گلدوزی‏های بابل به نظر می ‏رسد. تاریخ این نقشها را قرن هفتم پیش از میلاد می‏ دانند بهترین نمونه این نقش متعلق به خورس‏آباد در موزه لوور نگهداری می‌شود.

کهن‏ترین نمونه قالی، فرشهایی است که در پازیریک (1949م) به دست آمده است. در پازیریک پنج مقبره بزرگ و نه مقبره کوچک کشف شد. در مقبره پنجم آثاری از صنعت بافندگی زمان هخامنشیان پیدا شد که از جمله دو فرش از گونه قالیچه برای زین اسب (فرش غاشیه) است که اندازه یکی از آنها 83/1×2 متر و کلفتی 2 میلیمتر است با رنگ قرمز سیر، آبی، سبز، زرد کمرنگ و نارنجی که به جز بخش کوچکی از آن بقیه سالم مانده است.

فرش دوم نیز قالیچه‏ ای است که چند تکه شده است و نقش آن چهار گوشه‏ هایی است به رنگ قهوه ‏ای روشن یا آبی با نقش چند زن هخامنشی در برابر آتشدان که نمونه آن در مهرهای عصر هخامنشی نیز دیده می‏ شود.

فرش معروف دوره ساسانیان فرش بهارستان است که گفته می‏ شود برای خسرو انوشیروان بافته شد و تا زمان یزدگرد سوم در موارد خاصی در قصر مدائن از آن استفاده می‏ شد. به کارگیری نخ های عالی و ابریشم و زر و سیم و به نخ کشیدن انواع جواهر رنگارنگ در آن از قابلیت بافت هنرمندان آن عصر نشان دارد. پس از آن زمان تا پیش از قرن نهم هجری نمونه‏ای از فرش بجا نمانده است. جز آنکه در کتاب جهانگردان و تاریخ‏نویسان اشاره ‏هایی به شهرت قالی ایران آمده است.

دوره شکفتگی صنعت فرش ایران (و گسترش بازرگانی آن) به قرنهای دهم و یازدهم هجری در زمان صفویه ( 907-1135ه.ق) مربوط می شود. توجه هنرمندان و گسترش امکانات از یک سو و همکاری استادان تذهیب و پیشرفت صنعت رنگرزی از سوی دیگر باعث شد که قالیبافی در این زمان مقامی ویژه در زمینه هنر و صنعت پیدا کند همچنان که معماری و پارچه ‏بافی. کارگاه های بزرگ برای بیشتر هنرها در اصفهان دایر شد و قالی هایی که امروزه به نام فرشهای نفیس ایران در موزه‏ های عمومی و خصوصی جهان نگهداری می‏ شود و نشانی از استادی ایرانیان در نقش و بافت دارد، ثمره تلاش بافندگان، طراحان و زنگرزان این دوره است. در همین زمان است که تبریز به مرکز بزرگ هنر و صنعت ایران تبدیل می‏ شود و فرش ایران به دوره طلایی خود می‌رسد. و از جمله، به عنوان هدیه به پادشاهان و امیران کشورهای دیگر داده می‌شود.

موزه‏ هایی که برخی از نمونه های عالی فرش در آن نگهداری می‌شوند عبارتند از: موزه‏ های برلن، پنسیلوانیا، پولدی پزولی در شهر میلان ایتالیا، چیپور در هندوستان، هنر و صنعت وین در اتریش، متروپولیتن در نیویورک، ویکتوریا و آلبرت در لندن، هنرهای تزیینی در پاریس، کلیسای کراکووی در لهستان، موزه فیلادلفیا، مجموعه‏ های مک ایل هنی، و لام، موزه آستان قدس رضوی، موزه ملی ایران و موزه فرش ایران.

دوره شکفتگی قالی که در زمان صفویه پیدا شد کوتاه بود. شورش افغان و انقراض سلسله صفویه و هرج و مرجی که به دنبال آن پیدا شد،‌ اقتصاد ایران و در نتیجه صنعت قالیبافی آن از هم پاشید. سرمایه و امنیت برای کار و رفاه عمومی برای تشویق قالیبافان از میان رفت. در آغاز پادشاهی ناصرالدین شاه ترکیه بازاری برای فروش قالی ایران به بازرگانان خارجی شد. و چون قالی های کهنه همه در این بازار به فروش رفت، بازرگانان تبریز برای تامین فرش این بازار، همتی کردند و در اراک، تبریز، کرمان و مشهد کارگاههای قالیبافی دایر کردند و تاریخ جدیدی در قالیبافی ایران آغاز شد. تجارت فرش مهم‌ترین فعالیتهای تجاری ایران شد و فرش که تا چندی پیش از آن، تنها برای رفع نیاز بازارهای داخل بافته می‌شد به عنوان یک کالای صادراتی و در رابطه با تقاضای بازار جهانی در نظر گرفت.