اسلام و تربیت آسان‌گیرانه

گاهی سختگیری یکی از علل دین‌گریزی فرزندان خوانده می‌شود. برخی‌ها پدر و همسری سختگیر را بیشتر دوست دارند تا پدرهایی را که با سهولت بیشتری با فرزندان خود رفتار می‌کنند. اما آیا باید به صورت مطلق کنترل ویژه‌ای روی فرزندان داشت یا در برخورد با ایشان، آسانی را دستور کار قرار داد؟

اصول تربیتی اسلام

بنا بر یک حدیث از رسول خداوند، ایشان اعتقاد دارند چهار راهکار در تربیت فرزندان باید جدی گرفته شود؛ اول این‌که اولیا خود به معروف عمل کنند و از منکر پرهیز. دوم، فرزندان را طوری تربیت کنند که همواره خدا را به یاد داشته باشند. اصل سوم می‌گوید که همواره در طول فرآیند تربیت باید نیکی‌ها را به فرزندان یادآوری و از بدی‌ها پرهیز داد و دست آخر این‌که با فرزندشان بیش از هر کسی رفیق باشند.

بر اساس پژوهشی که در زمینه تربیت اسلامی صورت گرفته است مسائل دینی فطری و اختیاری هستند و از سویی دیگر آموزش اسلامی باید به صورت تدریجی صورت گیرد و اعتدال و میانه‌روی در فرآیند یادگیری در نظر گرفته شود. همچنین فضایل دینی باید با تکرار و مداومت نهادینه شود. هماهنگی میان خانه، مدرسه و جامعه نیز یکی دیگر از اصول مهمی است که باید در نظر گرفته شود. دست آخر اصل آسان‌گیری در آموزش و پرورش ذکر شده است.

اجبار در کدام موارد جایز است

یک بررسی عقلی نشان می‌دهد مواردی را که در آن انسان باید مجبور شود، محدود است. سختگیری درخصوص برخی احکام اسلامی بی‌معناست. این بدان خاطر است که در بعضی موارد نمی‌توان کنترلی به عمل آورد. فرض کنید در خصوص بخشی از احکام فردی مانند این‌که نباید در خصوص دیگران گمان بدی داشت یا در خصوص این‌که نباید نیتی غیر خداپرستی در اعمال داشت، بخواهید سختگیر باشید. شما چطور خواهید فهمید که کودکان در یک زمان خاص به دیگران چه نظری دارند یا در مورد اعمالشان چه نیتی را مد نظر قرار داده‌اند. در این زمینه شما راهی جز توصیه ندارید و تنها می‌توانید کودکان یا اعضای خانواده را به احکام موجود توجه دهید، اما شاید بتوان سختگیری درباره یک مورد از احکام را تا حدی مجاز و عقلانی دانست، یعنی جایی که سهل‌گیری موجب تضییع حق دیگران می‌شود.

اسلام؛ تربیت بر مدار آسانی

آیات زیادی در قرآن وجود دارد که بر آزادی و اختیار انسان تاکید می‌کند. خداوند در آیه 29 سوره کهف می‌فرماید: « پس هر که می‌خواهد ایمان بیاورد و هر که می‌خواهد کفر بورزد.» در آیه 3 سوره انسان می‌خوانیم: «ما راه راست را بر او نشان دادیم، یا شکرگزار خواهد بود یا کفران خواهد ورزید.» در آیه 38 سوره مدثر نیز خداوند می‌فرماید: «هر کس در گرو اعمالی است که آن را کسب کرده است.» برخی دیگر از آیات به نفی اجبار و سختگیری تاکید می‌کنند، از جمله آیه 99 سوره یونس «[ای رسول!] آیا تو مردم را به اکراه وامی‌داری تا این‌که مومن شوند؟ (ایمان اجباری چه سودی دارد؟!)»، آیه 256 سوره بقره «در دین هیچ اجباری نیست و راه از بی‌راهه بخوبی آشکار شده است.» و آیه 20 سوره آل‌عمران «[ای رسول!] فقط رساندن پیام بر عهده توست و خداوند به [امور] بندگان بیناست.» بر نفی خشونت توسط پیامبر تاکید دارد.

از سویی دیگر سنت رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) همین رویکرد قرآنی را مورد تاکید قرار می‌دهد. رسول خدا در مناسبت‌های مختلف می‌فرمودند که‌ای مردم دین خدا در آسانی است یا در حدیث دیگری فرمودند خداوند اسلام را تشریع کرد، آن را آسان و گشاده قرار داد و سخت و تنگ نگرفت. همچنین توصیه ایشان به مبلغان دینی این بود که «مژده بدهید، نترسانید، آسان بگیرید و سخت نگیرید.»

توصیه‌هایی که در احادیث پیامبر مکرم اسلام و ائمه اطهار وجود دارد حاکی از آن است که نباید تندروی و سختگیری دینی موجبات خسته شدن افراد را فراهم آورد. با این‌که فضیلت فاصله دادن میان نماز ظهر و عصر، مغرب و عشا توصیه شده است، اما امام سجاد(ع) کودکانی را که نزد او بودند، وا می‌داشت که این دو وعده نماز را با هم بخوانند. وقتی به ایشان اعتراض شد، فرمودند: این عمل برای آنان سبک‌تر و بهتر است و سبب می‌شود به خواندن نماز پیشی بجویند و برای خوابیدن یا سرگرمی به کار دیگر، نماز را ضایع نسازند.

از سویی دیگر در توصیه امام صادق(ع) آمده است که به فرزندان دستور می‌دهند وقتی وضو دارند و مشغول کاری نشده‌اند، نماز ظهر را با نماز عصر و نماز مغرب را با نماز عشا بخوانند. آموزش دینی در اسلام از مسیر تدریج می‌گذرد و نیم نگاهی به حدیثی طولانی از امام صادق(ع) این مساله را اثبات می‌کند.

ایشان می‌فرمایند کودک در سه سالگی باید هفت بار «لا اله الاّ اللّه» بگوید و هفت ماه بعد از تولد سه سالگی هفت بار «محمّد رسول الله» بگوید. این روند همین طور پیش می‌رود و در هیچ جای این حدیث نشانه‌ای از اعمال سختگیری در تربیت دینی ملاحظه نمی‌شود.

میثم قهوه‌چیان / جام جم