دست‌های پشت پرده قاچاق

دلیل این رشد چیست؟ چرا اقدامات صورت گرفته در این حوزه نتوانسته جلوی قاچاق را بگیرد؟ حبیب‌الله حقیقی، رئیس ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز در این باره از شناسایی دست‌های پشت پرده قاچاق که بعضا در خارج کشور حضور دارند و جریان قاچاق را راهبری می‌کنند، خبر می‌دهد. وی همچنین اطمینان می‌دهد که ستاد تحت مدیریتش راه درستی را برای مقابله با قاچاق در پیش گرفته که تا چهار سال آینده به نتیجه خواهد رسید.

به عنوان سوال اول بفرمایید که پدیده قاچاق در ایران چگونه است و از کجا نشات می‌گیرد؟

من قبل از این که بخواهم به سوال شما پاسخ دهم مقدمه‌ای را عرض می‌کنم و بعد به بحث شما برسیم. پدیده قاچاق در کشور ما یک پدیده چند لایه و پیچیده است. عوامل و عناصر متعددی در بحث قاچاق نقش دارند و به قطع می‌توان گفت که این مسئله تک بعدی نیست. از آنجایی که این مساله تک‌بعدی نیست مجموعه‌ای از عوامل دست به دست هم می‌دهند و زمینه قاچاق را در کشور فراهم می‌کنند. در این مجموعه عوامل، قسمتی از آن می‌تواند مربوط به شرایط جغرافیایی کشور ما باشد. قسمتی هم می‌تواند مربوط به کشورهای همجواری که ما داریم و شرایط اقتصادی که آنها دارند، باشد. ما با 15 کشور همسایه هستیم و هر کدام از این کشورها قوانین و شرایط اقتصادی مربوط به خودشان را دارند و در بعضی از کشورها هیچ ثبات اقتصادی وجود ندارد. از این رو برخی از کشورها برای ما منشا قاچاق محسوب می‌شوند و وقتی هم که به این قضیه ورود می‌کنند ممکن است ابایی ازاین موضوع نداشته باشند.

کدام کشورها؟

مثالی که در این خصوص می‌توانم بزنم کشور عراق است. عراق با توجه به شرایط حاضر خودش و حوزه اقلیمش، برخی کالاهایی که از آن طریق می‌آید، کالای ممنوعه است. بعضا طرح موضوع که می‌شود این گونه اظهار می‌کنند که این کار یک منبع درآمدی برای ما به حساب می‌آید و لذا انگیزه‌ای برای مقابله با این موضوع مشاهده نمی‌شود.

یک قسمتی از حوزه مسائل قاچاق نیز به شرایط اقتصادی کشور ایران بازمی‌گردد. به عبارتی قاچاق و فرآیند آن به یک نوعی خروجی وضعیت اقتصادی کشور محسوب می‌شود. اگر ما دارای یک اقتصاد سالم باشیم مسائلی مانند قاچاق به حداقل خود می‌رسد. حالا مشکلات دیگری که به مسائلی مانند تحریم و... باز می‌شود در موضوع افزایش قاچاق بی‌نقش نیست. من تعدادی از عواملی که منشا قاچاق می‌تواند باشد البته به غیر مواردی که تاکنون اشاره کردم را می‌گویم. ببینید در کشور ما سودآوری قاچاق کالا بالا و در مقابل با ریسک پایین همراه است. این مساله باعث تشدید قاچاق در کشور شده است. مشکلات دیگری که در بحث قاچاق وجود دارد فقدان سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیربنایی کشور است که خروجی آن بیکاری است. زمانی که افراد بیکار باشند به شغل کاذب رو می‌آورند. قاچاق هم یک کار کاذب است. لذا به دلیل سودآور بودن آن با توجه به شرایط نابسامان اقتصادی کشور توسعه پیدا می‌کند و به تولید داخل ضربه مهلکی وارد می کند. این کار باعث می‌شود که تولید در کشور روند نزولی پیدا کند و به تبع آن جمعیت زیادی بیکار شوند و به شمار آنها افزوده شود. به بیان ساده‌تر می‌توان گفت بیکاری قاچاق را به وجود می‌آورد و قاچاق تولید بیکاری می‌کند.

به نظر شما چرا قاچاق هر روز روند تصاعدی دارد؟

یکی از دلایل مهم این قضیه وجود کالاهای یارانه‌ای در کشور است. کالاهای یارانه‌ای یک انگیزه‌ای برای حوزه‌هایی است که کار قاچاق انجام می‌دهند.

کدام کالاها؟ به طور مشخص بگویید که کدام کالاهای یارانه‌ای در اولویت قاچاق قرار دارند؟

کالاهای سوختی در رتبه اول هستند. به عنوان مثال گازوئیل در داخل کشور لیتری 250 تومان است، اما در مرزهای ما این قیمت تفاوت زیادی دارد. قیمت گازوئیل درخارج مرزهای کشور از سه هزار تومان تا 5 هزار و 500 تومان است. ببینید وقتی یک لیتر گازوئیل 250 تومانی را می‌توانید 3000 تومان در خارج از مرزهای کشور بفروشید، این کار، کار سودآوری خواهد بود. علت اصلی آن هم این است که این کالا یک کالای یارانه‌ای است. این سوختی که اکنون با قیمت 250 تومان به ناوگان حمل و نقل کشور عرضه می شود، برای دولت نزدیک به 1700 تا 1800 تومان هزینه دارد. یعنی دولت برای هر لیتر گازوئیل حدود 1500 تومان یارانه می‌دهد. به نظر من تا زمانی که این شرایط یارانه‌ای وجود دارد قاچاق در حوزه سوخت مشاهده می‌شود. دیگر کالاهای یارانه‌ای ما هم به همین صورت است.

حال که به بحث یارانه رسیدیم اشاره‌ای هم به اقلامی کنید که با یارانه و حمایت دولت برای نیاز کشور وارد می‌شود، اما مورد سوءاستفاده برخی سودجویان قرار می‌گیرد و قاچاق می‌شود. یعنی خروج کالا از کشور به صورت قاچاق.

در این خصوص باید بگویم داروهایی که با حمایت دولت وارد کشور می‌شود و جنبه یارانه‌ای دارند و بیشتر برای بخش درمانی وارد کشور می‌شود و بسیار هم مورد نیاز است، در مرزهای ما با برخی کشورهای همسایه قاچاق و از کشورخارج می‌شود.

یعنی دولت نظارتی روی این موضوع ندارد؟ بسادگی کالا را وارد ‌می‌کند و سودجویان از این موضوع منتفع می‌شوند؟

دولت حتما روی این بخش نظارت دارد اما نظارت دولت به بخش واردات کالاهای یارانه‌ای متمرکز است. کار قاچاقی که صورت می‌گیرد به همان سبک و شیوه‌هایی است که به اصطلاح ما همان خروجی قاچاق است.

به نظر شما چه دست‌هایی پشت پرده قاچاق است که اینقدر این موضوع گسترش یافته است؟ به عبارت صریح‌تر آیا مافیای قاچاق به طور سازمان یافته در کشور وجود دارد؟

همان طور که پیش‌تر اشاره کردم عواملی هستند که دست به دست هم می‌دهند تا قاچاق کالا به صرفه باشد. وقتی قاچاق به صرفه شد و از ریسک پایینی برخوردار بود و شرایط بیکاری هم مهیا بود جرقه‌ای به وجود می‌آید که خود به خود برخی سودجویان به این قضیه ورود کنند. از سوی دیگر ما دارای مشکلاتی مانند مشکلات معیشتی مرزنشینان هستیم و ممکن است همین موضوع یکی از عوامل قاچاق به حساب بیاید. در این شرایط قاچاق یک روال رایج به خود می‌گیرد. حال این که آیا نفع این قاچاق را افراد مرزنشین یا کوله‌بر می‌برند باید بگویم که خیر. من اعتقادم بر این نیست که کوله‌بر نفع قاچاق را می‌برد، اما می‌توانم بگویم که کوله‌بر تنها کار حمل کالای قاچاق را بر عهده می‌گیرد و کار افرادی را بر دوش می‌کشد که معمولا دیده نمی‌شوند. اگر سوال شما درخصوص بحث مافیا این باشد که آیا افرادی هستند که دیده نشوند و پشت صحنه مساله قاچاق باشند بله این گونه است، اما چون کارشان را از طریق دیگران انجام می‌دهند غالبا در دیدرس نیستند و بیشتر روی موضوع کنترل دارند تا این که بخواهند خودشان وارد عمل شوند.

وقتی شرایط به گونه‌ای می‌شود که قاچاق گسترش پیدا می‌کند سیستم اداری کشور را هم فاسد می‌کند. از این رو شاهد این هستیم که تولید داخل به صرفه نخواهد بود؛ به این دلیل که شرایط رقابت‌پذیری از دست می‌رود. فرض کنید دو کالای مشابه یکی تولید داخل و دیگری تولید خارج باشد و کالای خارجی ارزان‌تر از کالای تولید داخل باشد و به همین ترتیب کیفیت آن کالا نیز در برخی موارد بیشتر باشد. مشخص است که مصرف‌کننده ترجیح می‌دهد کالای خارجی را مصرف کند. یعنی برخی موارد مانند فرهنگ و سبک زندگی هم در این راستا در جایگاه ویژه‌ای موضوعیت دارد. از این جهت قاچاق را بایستی از زوایای مختلف دید و برآوردهای مختلفی در این زمینه انجام داد و برنامه‌ریزی‌های گوناگونی درخصوص چگونگی مقابله با آن تدوین کرد.

آن افرادی که دیده نمی‌شوند و کارهایشان را دیگران انجام می‌دهند شناسایی شده‌اند؟

بله در برخی حوزه‌هایی که کار بیشتری انجام شده افراد پشت صحنه هم مشخص شده‌اند، اما خب بعضا در دسترس نیستند. یکی از ویژگی‌های این افراد این است که در خارج از مرزهای کشور هستند و کارهای خود را از آنجا هدایت می‌کنند. در آن بخش‌هایی که یک مقدار ورود بیشتری انجام شده عناصر هم شناسایی و مشخص شدند و بتدریج هم شرایط زیر ضربه رفتن و برخورد با آنها فراهم خواهد شد.

این عناصر مشخص شده، عوامل سازمان یافته و باند هستند یا افراد به اصطلاح خرده‌پا؟

در مورد مافیا دو حالت وجود دارد. بعضی اوقات اینها شبکه هستند و برخی اوقات هم یک نفر است که کار قاچاق را انجام می‌دهد، اما آن یک نفر دارای قابلیت‌هایی است که بتواند یک تیم زیرمجموعه‌ای را به خوبی هدایت و بار کالای غیرقانونی خود را بدون دردسر و به سلامت منتقل کند و به نتیجه هم برسد. البته مافیایی که درباره قاچاق درکشور ذکر می‌شود مانند کشور ایتالیا و... نیست. منظور از مافیا همان قاچاقچیانی است که به صورت سازماندهی شده کارشان را انجام می‌دهند و دولت و دیگر ارگان‌ها به دنبال مقابله با آنها هستند.

آمار و ارقامی درخصوص قاچاق کالا در دست دارید؟ چه درباره محصولاتی که از کشور خارج می‌شود و چه محصولاتی که وارد کشور می‌شود.

بله، قاچاق هم ورودی دارد و هم خروجی. قاچاق در کشور متنوع است، اما مجموعه آماری که ما برای سال 92 در مساله ورودی و خروجی قاچاق در دسترس داریم حدود 20 میلیارد دلار برآورد شده است.

مردم از تشکیلات بزرگی مانند ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز توقع مقابله جدی با پدیده قاچاق را دارند. شما چه اقداماتی تاکنون در این زمینه انجام دادید؟

ستاد ما مبتنی بر فرمان مقام معظم رهبری در سال 81 با چند محور کلان و بنیانی تشکیل شد. قانون مبارزه باقاچاق کالا و ارز هم در سال گذشته تصویب و ابلاغ شد. این ستاد چهار وظیفه کلی دارد. یک: سیاستگذاری، دو: برنامه‌ریزی، سه: نظارت، چهار: هماهنگی. ستاد مبارزه با قاچاق کالاو ارز کار اجرایی ندارد. کار اجرایی مربوط می‌شود به دستگاه‌هایی که در معرض و مقابله با قاچاق کالا و ارز ایفای نقش می‌کنند. ستاد ما یک ستاد حاکمیتی است، با آن چهار هدفی که اشاره کردم. همچنین متشکل از نمایندگانی از قوه قضاییه، قوه مقننه و بقیه دستگاه‌های اجرایی است. آنچه وظیفه و الزام برای ما بوده را انجام دادیم و در حوزه سیاستگذاری کلان در این زمینه می‌توانیم ایفای نقش مناسب داشته باشیم. برای این کار ابتدا آسیب‌شناسی انجام دادیم تا متوجه بشویم قاچاق در کشور ما دارای چه صورت مساله‌ای است و از کجا نشات می‌گیرد؟ حفره‌های قاچاق را شناسایی و برای آنها راه‌حل طرح کردیم. آنچه که ما توانستیم به دست بیاوریم متوجه شدیم که قاچاق در کشور ما متنوع، گسترده، چند لایه و پیچیده است و به تناسب همین امر باید برنامه‌ریزی‌ای که انجام می‌گیرد برنامه‌ریزی جامع و همه‌جانبه‌نگر و با برخورد فراگیر باشد تا بتواند این بحث را بتدریج جمع کند. این کار انجام شده است. یعنی مابرای برنامه قاچاق یک برنامه‌ راهبردی تهیه کردیم که مبتنی بر آن بتوانیم رشد قاچاق را متوقف کنیم ودر یک دوره زمانی چهار تا پنج ساله بتوانیم قاچاق را به یک شرایطی برسانیم که شرایط قابل مهار و کنترل باشد.

آیا ما در کشور گروه‌های سیاسی داریم که در قضیه قاچاق دخیل باشند؟

چیزی که یک گروه سیاسی متولی بخش قاچاق باشد خیر. ببینید ممکن است افرادی با قاچاقچیان در ارتباط باشند و در یک نهاد سیاسی هم ایفای نقش کنند، اما ارتباط آنها با قاچاقچی از موضع جریان سیاسی نیست.

دولت برای مبارزه با قاچاق تصمیمات مهمی گرفته است، اما به محض اعلام تصمیمات، هیاهویی برپا می‌شود که جلوی اقدامات دولت گرفته شود. نمونه این موضوع سیگار مارلبرو است. این برند سیگار قرار بود خط تولیدی در کشور داشته باشد تا جلوی ورود قاچاق آن گرفته شود، اما جریان مخالفت تا جایی ادامه داشت که این شرکت صهیونیستی نامیده شد و هنوز هم خبری درخصوص فعالیت قانونی آن در کشور نرسیده است.

ابتدا باید اشاره کنم که دولت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز درخصوص مساله قاچاق جدی‌ است. یعنی ما توان موجود خود را در این جهت استفاده می‌کنیم و دولت هم ما را در این زمینه همراهی می‌کند. این که شما می‌فرمایید نسبت به تصمیماتی که گرفته می‌شود با اشکالاتی روبه‌روست از یک منظر طبیعی است، اما آن چیزی که برای ما موضوعیت دارد متوقف این موارد نشدیم و بنا هم نداریم که متوقف این مسائل شویم.

اما شما در همان زمان درباره این ماجرای خاص سکوت کردید.

خیر این طور نیست. همان طور که عرض کردم ما قدرت اجرایی نداریم. درخصوص مساله‌ای مانند سیگار مارلبرو باید بگویم که ما تلاش می‌کنیم که باعث ترویح استعمال دخانیات نشویم، اما معنی این جمله این نیست که آن میزانی که در شرایط حاضر تقاضا دارند از مسیرهای غیرقانونی تامین نیاز شود. ما نسبت به اقدامی که وزارت صنعت، معدن و تجارت انجام داده و مسیر غیررسمی و قاچاق سیگار مارلبرو را تبدیل به مسیر قانونی کردند، بسیار خوشحال هستیم. حال این بحث وجود دارد که این مجوز به چه کسی داده می‌شود که البته بحث دیگری است. برای رسیدگی به موارد این گونه‌ای هم کمیته‌ای طبق قانون، در وزارت امور خارجه وجود دارد که آن باید درخصوص صهیونیستی بودن این برند اظهارنظر کند.

اکنون وزارت اطلاعات این موضوع را تائید کرده که این سیگار صهیونیستی نیست و می‌تواند در کشور فعالیت کند.

این موضوع را کمیته‌ای که عرض کردم هم تائید کرده است.

ارزیابی شما از کارنامه ستادی که در مقام رئیس آن هستید درخصوص مبارزه با قاچاق کالا و ارز چیست؟

در حوزه ارزیابی عملکردی در این مدت باید بگویم که به روشن‌ شدن علت‌های ظهور و بروز قاچاق ورود کردیم. چون دو نگاه در این بخش وجود دارد. یکی برخورد فیزیکی با موضوع قاچاق است و این که همه توان خود را معطوف به آن کنیم که برخورد با معلول نام دارد. در این بخش تا زمانی که علت‌ها از بین نرفته است دوباره تولید مساله قاچاق را شاهد خواهیم بود وچه بسا بدتر از شرایط گذشته، اما ما در این مدت برخورد با علت‌ها را مبنا قرار داده‌ایم. روی اصلاح رویه‌ها، رونده، و مقررات کار کرده‌ایم. بحث متناسب‌سازی تعرفه‌های تجاری و در بحث سر و سامان دادن معافیت‌ها کارهایی انجام شده است که فکر می‌کنیم این اقدامات بسیار موثر واقع شود. این موضوع را تحت عنوان «اقدامات پیشگیرانه» تدوین کرده‌ایم. تصور ما این است که این اقدامات برخورد مبنایی مبارزه با مساله قاچاق است. به دلیل این که حوزه علت‌ها را بررسی‌ می‌کند و در کنار آن هم مساله مقابله مطرح می‌شود که برای آن هم اولویت تعیین کردیم.

البته ما همکاری‌هایی هم با ستاد کل نیروهای مسلح و مجموعه ناجا در منطقه‌ای مانند هرمزگان که مساله قاچاق سوخت با یک حجم گسترده‌ای انجام می‌شود، داشتیم. ناجا در آنجا یک قرارگاه مبارزه با قاچاق سوخت تشکیل داده که ماحصل آن قرارگاه و اقداماتی که در این زمینه انجام شده این بوده که محموله‌ای نزدیک به سه میلیون لیتر گازوئیل، توسط نیروی انتظامی شناسایی، کشف و جمع‌آوری شد. در گذشته معمولا ما با مواردی برخورد داشتیم که 500 تا 1000 لیتر قاچاق سوخت کشف می‌شد. حال شما ببینید که سه میلیون لیتر معادل 3000 برخورد هزار لیتری است.

البته دستگاه‌هایی که متولی مبارزه با قاچاق کالا و ارز هستند بسیار با ستاد همکاری دارند. به طوری که همکاری ستاد با ناجا نشان می‌دهد که عملکرد ستاد در بخش کشفیات در 9 ماهه سال 93 نسبت به مدت مشابه سال 92 حدود 24 درصد افزایش داشته است. مدتی پیش هم در نزدیک تهران یک محموله نزدیک به ده تنی پوشاکی را شناسایی و کشف کردیم. ما در بخش مبارزه بیشتر روی دانه درشت‌ها و شبکه‌ها برنامه‌ریزی و برخورد می‌کنیم. امیدواریم که برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات صورت گرفته خروجی خوبی داشته باشد و شاهد کاهش قاچاق در کشور باشیم.

اکنون قاچاق از کدام شهرها بیشتر صورت می‌گیرد؟

درخصوص قاچاق خروجی باید گفت که قاچاق سوخت بیشتر از مرزهای آبی ما انجام می‌شود و در مرزهای آبی کشور هم هرمزگان رتبه اول را دارد. در خشکی هم استان سیستان و بلوچستان بیشترین قاچاق سوخت را انجام می‌دهد. در زمینه کالا هم محموله‌ها از معابر غیررسمی وارد کشور می‌شود که قرار است یا کنترل بیشتری روی این موضوع صورت بگیرد یا این راه‌ها مسدود شوند. برخی کالاها هم به دلیل گسترده بودن بنادر کشور مانند بندر شهید رجایی از طریق گمرک و از مبادی رسمی وارد می‌شود.

برای مقابله با مواردی مانند ورود کالای غیرقانونی از مبادی رسمی چه اقداماتی انجام دادید؟

قابلیت‌های کنترل از مبادی رسمی را قصد داریم افزایش دهیم تا از مبادی رسمی، ورود کالای قاچاق شرایط حداقلی پیدا کند. کالاهایی که از این طریق وارد کشور می‌شود شامل کالای مسافری، کالای ملوانی و... است. برخی کالا هم از طریق مناطق آزاد وارد کشور می‌شود که نظارت بیشتر روی نقل و انتقالات در این بخش از برنامه‌های ماست. قصد ما این است که شرایطی را فراهم کنیم و به گونه‌ای با مساله قاچاق برخورد کنیم که موانعی که باعث کاهش توسعه تجارت می‌شود را از میان برداریم.

ما حدودا با 16 دستگاه اجرایی برای مبارزه با قاچاق کالا و ارز در ارتباط هستیم. به عنوان مثال وزارت امور اقتصادی و دارایی از موضع گمرک در این باره دارای وظیفه است که بتواند روند صادرات و واردات را به گونه‌ای تعریف کند که خروجی کالا حداقلی شود. ما در این زمینه روی سامانه‌ای کردن سیستم‌های ورود و خروج کار می‌کنیم تا شفاف‌سازی بیشتری را در این بخش شاهد باشیم. معمولا برای انجام چنین کارهایی نیاز به زیرساخت است و ممکن است رئیس دستگاه هم قصد انجام همان کار را داشته باشد، اما شرایط اجرای آن فراهم نباشد، اما در کشور این اراده وجود دارد که در کوتاه‌مدت با برنامه‌ریزی مدون این کار انجام شود. همچنین وزارت صنعت، معدن و تجارت در بخش تعرفه‌ها دارای نقش است. در بخش کنترل سطح عرضه نیز این وزارتخانه نقش مهمی را ایفا می‌کند. اگر همین نقش را بتوانیم به خوبی اعمال و تعرفه‌های منطقی را تدوین کنیم خود به خود مسیر قاچاق به صرفه نخواهد بود و جای خود را به ورود کالا از مسیر قانونی و رسمی می‌دهد. در حوزه قاچاق سوخت که وزارت نفت هم در این موضوع دخیل است مصرف سوخت کشور را حدود شش درصد در یک سال گذشته کاهش داده است. با توجه به این که یک میلیون خودرو به ناوگان مصرفی کشور اضافه شده، اما مصرف سوخت کم شده است. ما در یک سال گذشته حدود شش میلیون کارت سوخت را باطل کردیم. این کارت‌ها برای خودروهایی بود که در ناوگان حمل و نقل وجود نداشتند، اما سهمیه سوخت دریافت می‌کردند.

محمدحسین علی‌اکبری / گروه اقتصاد